عبدالبهاء فرزند ایران ی تاریخ روشنفکری ایران بخش فراموش شده
ی صدمین سالگرد درگذشت عبدالبهاء یادنامه میلادی 2021 / شمسی 1400 ویراستار و بهکوشش
عبدالبهاء فرزند ایران ی تاریخ روشنفکری ایران بخش فراموش شده ویراستار و بهکوشش: فریدون وهمن م. ۲۰۲۳ . ش ۱۴۰۲ نشر باران Baran info@baran.se Tel: +46 .(0)888 5474 www.baran.se ISBN 978-91-88653-42-0 تمامی حقوق برای مؤلف محفوظ است © نقل قول از مطالب کتاب برای نقد و بررسی از این امر مستثنی است
۱۰ ی ی جامعه و دین در ایران شماره مجموعه زیر نظر : فریدون وهمن توان جدا از بافت تاریخی هیچ دینی را نمی و اجتماعی آن مورد بررسی قرار داد. هــای مورّخیــن و دانشــمندان در ی پٰژوهش منظــور از انتشــار ایــن مجموعــه ارائــه هـای مذهبـی اسـت. متأسـفانه ی جامعـه و دیـن در ایـران، بـه ویـژه در مـورد اقلیّت ٰ زمینـه ایـن دگردینـان در ایـران پایمـالگردیـده و نقـش پـر اهمیّــت آنـان در تاریـخ و سرگذشـت های اجتماعـی و فرهنگـی کشـور مـا بـه فراموشـی سـپرده شـده اسـت. امیـد پیشـرفت ی تاریـخ ایـران را بازسـازی کنـد شـده تدریـج فصـول فراموش اسـت ایـن مجموعـه به هـای بیشـتری از تاریـخ دیـن و اجتمـاع در ایـران در اختیـار علاقمنـدان قـرار و واقعیت دهـد. ف. و. های زیر منتشر شده است. عناوینیکه علامت ستاره در این مجموعه تاکنونکتاب (*) دارد در اینترنت به طور رایگان در دسترس است: .۲۰۰۷ ) اندیش - *کسروی وکتاب بهائیگری او . فریدون وهمن (بهمن نیک ۱ .۲۰۱۰ - * صد و شصت سال مبارزه با آیین بهائی. فریدون وهمن، نشر بارا ۲ شناختی. یازده پژوهش به قلم های تاریخی – جامعه - * بهائيان ایران، پٰژوهش ۳ .۲۰۱۱ جمعی از اساتید، نشر باران . تورج امینی، نشر باران ۱۳۳۱ تا پایان سال ۱۳۲۰ - اسناد بهائیان ایران از سال ۴ . ۲۰۱۴ . نشر باران ۲ . ؛ ج ۲۰۱۲ های بابی و بهائی با جریان روشنفکری آیین - رستاخیز پنهان، بازگشایی نسبت ۵ .۲۰۱۲ ایران. تورج امینی، نشر باران . نشر یاران ۱۹۱-۱۹۱۳ - عبدالبهاء عباس، به یادبود دیدار حضرتش از مصر ۶ .۲۰۱۲ – ۱۹۳۴ - * مدارس فراموش شده، بهائیان و آموزش و پرورش نوین در ایران ۷ .۲۰۱۳ م. سلی شاهور، نشر باران ۱۸۹۹ - * از طهران تا عکّا، بابیان و بهائیان در اسناد دوران قاجار . عباس امانت – ۸ .۲۰۱۶ New Haven فریدون وهمن، نشر آشکار ی دویستمین سالگرد شهادت باب. به ی بابی ایران، یادنامه - * باب . جامعه ۹ .۲۰۲۰ کوشش جمعی از نویسندگان، نشر باران
فهرست مندرجات 15 پیشگفتار 1 . عبدالبهاء و نهضت روشنفکری ایران 25 فریدون وهمن 2 . گرایی در ی عبدالبهاء: استمرار واپس رساله مدنیّه رفت از آن. ایران و راه برون 233 نادر سعیدی 3 . هاى نگاه عبدالبهاء به سرشت انسانی، پايان گفتمان برتراِنگار. 275 ، مترجم: حامد محمودی Amín Egea آ امین اخه
4 . بستگی نژادی ی نژاد، آزادی، پیشرفت و هم عبدالبهاء و مسأله ،Christopher Buck کریستوفر باک 313 مترجم: پویا موحّد 5 . طلبان عثمانی عبدالبهاء و اصلاح 351 ، مترجم: منوچهر مفیدی Necati Alkan نجاتی القان 6 . عبدالبهاء و استاد امام محمد عبدُه ،William McCants ویلیام مککنت 391 کامران مصباح : مترجم 7 . های صلح جهانی در الواح عبدالبهاء مایه بن 429 Maja Groff مایا گراف 8 . سفر عبدالبهاء به امریکا در نگاهی به یک سفرنامه 445 سهیلا وحدتی 9 . تأثیر شخصیّت و افکار عبدالبهاء بر امریکاییان ،Roberth Stockman رابرت استاکمن 473 مترجم: فؤاد روستایی 1 0. عبدالبهاء و نویسندگان و هنرمندان نوگرا، عصری های بشر از توانایی تازه ،Robert Weinberg رابرت وِینبرگ 493 مترجم: پویا موحد 1 1. تبار عبدالبهاء و بهائیان زردشتی و یهودی 521 فریدون وهمن 1 2. نگاهی اجمالی به زندگامی عبدالبهاء 559 . ایقان شهیدی 1 3. نگاهی به سبک ادبی آثار عبدالبهاء 605 هوشمند فتح اعظم 1 4. شمار مختصر زندگانی عبدالبهاء گاه 629 ادیب معصومیان 635 نویسندگان 641 ) فهرست اعلام (نمایه
سپاسگزاری و قدردانی ی خـود و برگـردان آن از: نویسـندگان و مترجمانـی کـه بـا مقـالات ارزنـده بـه فارسـی بـر غنـای ایـن مجموعـه افزودنـد، از: نظریــات دوســتان فرهیختــه آقایــان ایــرج اشــراقی، آرمیــن اشــراقی، اصغــر حقــدار، فــؤاد روســتائی و و فاضــل غیبــی، علی هایگوناگونـی از جملـه مکاتبـه بـا از: آقـای ایقـان شـهیدیکـه مسـئولیت نویسـندگان و مترجمـان را بـر عهـده داشـت، ی کتــاب مــدارس فرامــوش شــده از: پروفســور ســلی شــاهور نویســنده هــای مــدارس بهائیــان، بــرای در اختیــار گــذاردن عکس از: هنرمنــدان گرامــی آقایــان برهــان زهرایــی بــرای طــرح روی جلــد و اســتاد حســام ثابتیــان بــرای خوشنویســی عناویــن کتــاب، هــای مالــی انتشــار ایــن کتــاب را در قیمتــی از: دوســتانی کــه بــا کمک متعـادل میسّــر سـاختند، و سـرانجام از بزرگوارانـی کـه هـر یـک بـه نوعـی در انتشـار ایـنکتـاب سـهم داشـتند و نخواسـتند از ایشـان نـام شـود. بـرده
تقدیم کتاب بــه مــردم و ســرزمین ایــران، کــه عبدالبهــاء عمــری بــه یــاد ایشــان زیســت، بــرای ایشــان گفــت و نوشــت و آرزویــی جــز ســربلندی و آبادانــی آن خــاک پــاک نداشــت.
پروردگارا، این کشور را بهشت برین ساز عبدالبهاء
پیشگفتار ی عبدالبهاء سخنی کوتاه درباره آزادی تنهــا رهایــی از زنجیرهایــی کــه بــر پــای مــا بســته بنــدی مــا بــه گشــودن زنجیــر از شــده نیســت، بلکــه پای پــای دیگــران و احتــرام بــه افــکار و عقایــد ایشــان اســت. نلسُن ماندلا م. بهائیــان در سراســر جهــان ۲۰۲۱ ش./نوامبــر ۱۴۰۰ در آذر مــاه صدمیـن سـالگرد درگذشـت عبدالبهـاء را گرامـی داشـتند. کتـاب حاضـر ی ایـن سـالگرد تاریخـی و کوششـی ناچیـز در شناسـاندن بخشـی یادنامـه ی تاریـخ معاصـر ایـران اسـت. از زندگانـی و افـکار ایـن شـخصیت یگانـه کنیــم نبایــد تعجّبــی ایــن کــه از او بــه «شــخصیتی یگانــه» یــاد می برانگیــزد. زندگانــی پــر تلاطــم او کــه از کودکــی در تبعیــد گذشــت؛ ی ی سـنگینی کـه پـس از پـدرش بهاءاللّــه، در مقـام رهبـر جامعـه وظیفـه آور اش نهـاده شـد؛ دانـش ژرف و تسـلّط حیـرت نوپـای بهائـی بـر عهـده او بـر متـون دینـی و فلسـفی و عرفانـی؛ مکاتبـات پُرشـمار او بـا رهبـران ی خــود؛ هــزاران بــرگ ی زمانــه های برجســته فکــری و شــخصیت آث ـار گرانق ـدری ک ـه از قل ـم توان ـای او ص ـادر گش ـت؛ نف ـوذ اف ـکار او ب ـر ی خــود در شــرق و غــرب ماننــد نهضــت هــای فکــری زمانــه نهضت روشـنفکری و جنبـش مشـروطیت ایـران؛ سـفر پـر ثمـر او بـه غـرب پـس ها، معابــد و در دانشــگاه از رهایــی از زنــدان و ایــراد صدهــا ســخنرانی مجامــع گوناگــون، کــه او را بــه عنــوان پیامبــر صلــح شــهره ســاخت؛ و تــر از آنچــه بــر شــمردیم عشــق فــراوان او بــه زادگاهــش ایــران و مهم هــا هــر یــک آرزوهــای او بــرای ســربلندی و آبادانــی آن مــرز و بــوم، این
| 16 عبدالبهاء فرزند ایران کافــی اســت کــه تحســین و اعجــاب هــر شــخص مُنصفــی را برانگیــزد ی تاریــخ تــوان از او بــه عنــوان شــخصیت یگانــه و دریابــد کــه چــرا می معاصـر ایـران نـام بـرد. اللّــه رهبـر آییـن جدیـدی شـد کـه بـه عبدالبهـاء پـس از درگذشـت بهاء کـرد و بـه همیـن جهـت نوینـی ادیـان گذشـته را نسـخ می ماننـد هـر دیـن ویـژه در ایـران، قـرار گرفـت. ی علمـای اسـام، به آمـاج دشـمنی و کینـه امّــا تـا بـه امـروز او تنهـا ایرانـی اسـت کـه سـوای آثـار خـود، در سـفرش بـه غـرب بـه اثبـات درسـتی و حقّانیـت اسـام پرداخـت و از پیامبـر آن بـا هـای ی او بـود یـاد کـرد تـا پادزهـری در برابـر ردّیه احترامـی کـه شایسـته ویـژه تاریــخ زندگانــی و میســیونرهای مســیحی در حملــه بــه اســام و به هـای پیامبـر آن باشـد. جنگ او بـودکـه اعتقـاد بـه وحـدت اسـاس ادیان وکوشـش در ایجـاد تفاهم ناپذیــر بیــن ادیــان گوناگــون را بــرای صلــح جهانــی ضرورتــی اجتناب دانسـت و بـر آن کوشـید. عبدالبهـاء نخسـتین ایرانـی بـود کـه در محیـط ی قاجـار، در آثـار خـود بـر اسـاس تعالیـم بهاءاللّــه، ی دوره مانـده عقب بـر برابـری حقـوق زن و مـرد تأکیـد نمـود و در بیـش از صدهـا مکتـوب بهائیــان ایــران را بــه ایجــاد مــدارس دخترانــه بــرای کوشــش در ارتقــاء سـطح دانـش زنـان و دختـران تشـویق کـرد. عبدالبهـاء بـرای تبلیـغ آییـن هایش بهائـی بـه اروپـا و امریـکا سـفر کـرد ولـی محـور اصلـی سـخنرانی تعالیـم اجتماعـی و اخلاقـی بهائـی از جملـه تسـاوی حقـوق زن و مـرد، داری و برابــری حقــوق نــژادی از ســیاه و ســرخ و ســفید، لغــو بــرده هـای معنـوی کوشـش در ترویـج صلـح عمومـی و امثـال آن بـود. در حوزه ی رسـتگاری و نجـات و روحانـی نیـز سـخن گفـت ولـی بـه کسـی وعـده ی مبلّغیــن مذهبــی اســت نــداد. وی اُخــروی و نظایــر آن، کــه دســتمایه یکـودکان را نیـز فرامـوش نکـرد، تعلیـم و تربیـتکودکان حقـوق و آینـده ی دینـی پـدر و مـادر و اجتمـاع دانسـت و در را از دختـر و پسـر وظیفـه هایـی زیبـا بـرای کـودکان آرزو نمـود کـه هـر یـک در خدمـت بـه مناجات
17 | پیشگفتار * فریدون وهمن ای درخشـنده گردنـد. عالـم انسـانی سـتاره هــای پایانــی قــرن نوزدهــم و آغــاز قــرن بیســتم کــه رهبــری در دهه ی بهائـی بـه عبدالبهـاء محـوّل گشـت جهـان دسـتخوش تحـوّلات جامعـه بــزرگ صنعتــی، عقیدتــی، اجتماعــی و سیاســی بــود. مــردم کشــورهای ی اســتعمار ها زیــر ســلطه خاورمیانــه و شــمال افریقــا کــه ســال هـای غربـی بودنـد در تکاپـو بـرای دسـتیابی بـه آزادی و اسـتقلال دولت آوردنــد. تندبــادی از افــکار سیاســی و هــای اعتراضــی روی بــه جنبش اجتماعـی بـا احساسـات ضـد انگلیسـی، ضـد اسـتعماری، ضـد یهـود و هـای صهیونیسـم خاورمیانـه و شـمال افریقـا را فراگرفتـه بـود. انـواع نحله های اســام اعتراضــی از قبیــل اســام ســلَفی، اســام وهابــی، اســام ســنّتی تنــدرو رواج یافــت. در همیــن قــرن بــود کــه امپراتــوری عثمانــی کـه از شـمال افریقـا تـا قلـب اروپـا امتـداد داشـت دسـتخوش تحـوّلات سیاسـی شـد. مجمـوع ایـن عوامـل موجـب سـرکوب و زنـدان و تبعیـد روشـنفکران در قلمـروی امپراتـوری عثمانـی گردیـد و عبدالبهـاء نیـز کـه هـا ی این در حصـر و زنـدان آن دولـت بـود از آن در امـان نمانـد. بـر همـه بایـد مـوج خروشـان سکولاریسـم و داروینیسـم را کـه از غـرب بـه سـوی ایـن کشـورها سـرازیر بـود افـزود. ها تلاش بـه رغـم اوضـاع بحرانـی و متشـنّج عثمانـی، در تمام آن سـال عبدالبهـاء متمرکـز بـر ترویـج تعالیـم بهاءاللّــه و بنـای مدنیّــت دینـی نویـن ی هـر نهضـت روشـنفکری و تجدّدخواهـی و متفاوتـی بـود کـه خمیرمایـه اسـت. در زمـان عبدالبهـاء وسـایل ارتبـاط جمعـی بـه ماننـد امـروز وجـود آمــد و در ی نــو ظهــور بشــمار می نداشــت. تلفــن و تلگــراف دو پدیــده دسـترس همـگان نبـود. آنچـه تشـکیل و تکویـن جوامـع بهائـی را در ایـران ی روشـن ناپذیر عبدالبهـاء و چشـمه و شـرق میسّــر سـاخت قلـم خسـتگی ای از جریـان بـاز نایسـتاد و پیروانـش را در افـکار والای او بـود کـه لحظـه سراسـر ایـران، حتّــی دهـات کوچـک دورافتـاده، بـه تعالیـم دیـن جدیـد خوانـد. نـوع فـرا می یعنـی روشـنفکری، راسـتی، آزادگـی و عشـق بـه هم
| 18 عبدالبهاء فرزند ایران م. در طهـران بـه دنیـا ۱۸۴۴ مـه ۲۳/. ش ۱۲۲۳ خـرداد ۲ عبدالبهـاء در ی تاکُــر و نـور در مازنـدران هـای کهـن منطقـه آمـد. اجـدادش از خاندان بودنـد. بـه احتـرام پـدر بزرگـش میـرزا عبّــاس نـوری، از رجـال دسـتگاه 1 نویسـان معـروف آن زمـان، عبـاس نـام گرفـت. اداری قاجـار و از خوش محمّــد بـاب تولّــد عبدالبهـاء مصـادف بـا همـان شـبی بـود کـه سـیِّد علی در شـیراز بـه ادّعـای قائمیّــت برخاسـت و تقدیـر آن بـودکـه زندگانـی ایـن دنبـال داشـت کـودک بـا حـوادث پُــر التهابـی کـه ظهـور آییـن جدیـد به عجیــن شــود. نُــه ســاله بــود کــه همــراه بــا پــدرش بهاءاللّــه، از رهبــران بابیـان ایـران و بـا خانـواده بـه فرمـان ناصرالدّیـن شـاه بـه بغـداد کـه در آن ش.). ۱۲۳۲/. م ۱۸۵۳( زمـان بخشـی از کشـور عثمانـی بـود تبعیـد شـد تبعیدهـای پیاپـیکـه بـا پافشـاری دولـت ایـران بـرای دور سـاختن بهاءاللّه گرفــت ایــن خانــواده را بــه و همراهــان او از مرزهــای ایــران انجــام می ی عــکّا در ســرزمین اســتانبول، ادرنــه و ســرانجام بــه زنــدان ســربازخانه 2 م.). ۱۸۶۸ فلسـطین رسـاند (اوت عبدالبهـاء از ابتـدای نوجوانـی و در تبعیدهـایگوناگـون، زندگانی خود را وقـف خدمـت بـه پـدر در بنیـاد نهـادن دیانـت بهائی و رشـد و پیشـرفت ی عــکّا، آن نمــود؛ دیانتــی کــه یــک زندانــی ایرانــی در شــهرک مخروبــه کــرد، گــذاری می در طوفــان حوادثــی کــه در بــالا بــر شــمردیم آن را پایه نامیدند و در شرق به همین نام مشهور در عثمانی او را به احترام «عبّاس افندی» می 1 رو در بین کرد. از این شد. پدرش بهاءاللّه فرزند محبوب خود را «آقا» خطاب می بهائیان ایران و مشرق زمین به «سرکار آقا» معروف گشت. «عبدالبهاء» عنوانی بود ی بهائی برگزید و از بهائیان خواست که خود پس از درگذشت پدر و رهبری جامعه نمود که ها و مکتوبات خود را «ع ع» امضاء می که او را جز به آن نام ننامند. نامه مخفّف «عبدالبهاء عبّاس» است. ها و اقدامات مقامات سفارت ایران در عثمانی در دور ساختن برای شرح توطئه 2 های این گروه در این تبعیدها بنگرید بهاءاللّه و همراهان او از مرزهای ایران و رنج از طهران تا عکّا، بابیان و بهائیان در اسناد به: عبّاس امانت و فریدون وهمن. ، قابل دسترسی در :دولتی قاجار https://www.aasoo.org/fa/books/2011
19 | پیشگفتار * فریدون وهمن خوانــد و بشــارت بــه وحــدت عالــم مردمــان را بــه روشــنفکری فــرا می داد. انسـانی و صلـح عمومـی مـی عبدالبهــاء کــه در محیــط عثمانــی بــه «عبّــاس افنــدی» مشــهور بــود از همـان نوجوانـی در بغـداد بـه دانـش و احاطـه بـه علـوم دینـی شـهرت ی خــرد و دانــش او در محافــل روشــنفکران و یافــت و بــه تدریــج آوازه طلبـان عثمانـی فراگیـر شـد. خورشـید پاشـا حاکـم ادرنـه حضـور اصلاح عبدالبهـاء را در جلسـات علمـی و ادبـی خـود کـه بـا شـرکت بـزرگان آن پاشـا، والـی سـوریه و از داشـت. مدحت شـد گرامـی می شـهر برگـذار می روشـنفکران عثمانـی، کـه دو بـار نیـز صدراعظـم عثمانـی شـد عبدالبهـاء را، احتمــالا بــرای آگاهــی از افــکار ایــن زندانــی روشــنفکر، از عــکّا ب ـه بی ـروت دع ـوت ک ـرد. در هم ـان س ـفر ب ـود ک ـه عبدالبه ـاء ب ـا یک ـی از بزرگتریـن اندیشـمندان جهـان اسـام، محمّــد عبـدُه، دیـدار نمـود و پیونـد 3 دوسـتی بیـن ایـن دو شـخصیّت اسـتوار گشـت. ی حیــات عبدالبهــاء هنگامــی بــود کــه در ســال تریــن دوره مهم ی نوپـای م. بـه وصیّــت پـدرش بهاءاللّــه رهبـری جامعـه ۱۸۹۲/. ش ۱۲۷۱ در بهائـی را بـر عهـده گرفـت. آن زمـان نیـز بـه ماننـد امـروز ایـن جامعـه زادگاه آییـن خـود ایـران مـورد سـرکوب و آزار قـرار داشـت؛ دیانتـیکـه بـه مانسـت و نـه یـک دیانـت فراگیـر جهانـی یکوچـک شـرقی می یـک فرقـه کـه امـروز هسـت. آمـال و اهـداف آن هنـوز بـه روشـنی شـناخته نشـده هـای بـود. ایـران دسـتخوش تحـوّلات گوناگـون از جملـه نفـوذ و دخالت ی تـزاری و بریتانیـا بـود. مـردم دو قـدرت بـزرگ جهانـی یعنـی روسـیه از فسـاد حکومـت قاجـار بـه تنـگ آمـده و خواسـتار حکومـت قانـون و هـای مدنـی و سیاسـی بودنـد. ایـن تحـوّلات و اعتراضـات اجتماعی آزادی سـرانجام بـه انقـاب مشـروطیت ایـران منجـر گردیـد. داشـت. ی بهائـی را بر عهده عبدالبهـاء قریـب سـه دهـه رهبـری جامعـه برای شرح بیشتر بنگرید به: نجاتی القان. «عبدالبهاء و اصلاح طلبان عثمانی»؛ و 3 ویلیام مک کنتس، «عبدالبهاء و استاد امام محمّد عبده.» در همین مجلّد.
| 20 عبدالبهاء فرزند ایران هـا برابـر کـه ایـن جهـان را تـرک گفـت تعـداد بهائیـان ایـران صد هنگامی ی ایـران از رجـال قاجـار، علمـاء و شـده بـود و طبقـات گوناگـون جامعـه پـا، دهقانـان و روحانیـون، اهـل دیـوان، تجّــار بـزرگ یـا بازاریـان خرده گرفــت. تعــداد زیــادی از زردشــتیان و یهودیــان روســتائیان را در بــر می ی ایــران نیــز بــه ایــن دیــن پیوســته بودنــد. دیانــت بهائــی از محــدوده جغرافیایـی زادگاه خـود بیـرون آمـده بـود و در شـرق و غـرب عالـم، از امریـکا و اروپـا تـا هنـد و قفقـاز و آسـیای مرکـزی پیروانـی داشـت. هــای مذهبــی فراهــم نیامــد هــا بــا لشکرکشــی و جنگ ایــن موفّقیت بلکــه فقــط قــدرت بیــان و قلــم عبدالبهــاء بــود کــه توانســت بــه نیــروی ی آیینـی راکـه امـروزه در جهـان بـه «دیـن بهائی» عشـق و محبّــت شـالوده ری ـزی کن ـد. مشـهور اسـت، پی تقــارن زندگانــی ایــن اندیشــمند روشــنفکر بــا نهضــت مشــروطیت ایـران و تأثیـر افـکار و آثـار او بـر آن نهضـت تاکنـون مـورد توجّــه قـرار نگرفتــه اســت. نیــم قــرن پیــش از نهضــت مشــروطه، بــا ظهــور دیانــت داد بابی/بهائــی و تعالیمــی کــه تجــدّد و نواندیشــی دینــی را نویــد مــی هـای بعـد بـا رهنمودهـای هـزاران ایرانـی بـه ایـن آییـن پیوسـتند. در دهه رسـید، تعالیـم بـاب عبدالبهـاء، در صدهـا مکتـوب کـه از او بـه ایـران می و بهاءاللّــه واقعیّــت عینـی پذیرفـت. ایـن تعالیـم نهضـت عمیـق فرهنگی و وجـود آورد و بـه تدریـج بیـن روشـنفکران ی بهائـی به اجتماعـی در جامعـه خواهـان ایـران گسـترش یافـت. همیـن انقـاب فکـری بـود کـه و ترقی هـای های ملّایـان و دولـت قاجـار زمینـه را بـرای جنبش رغـم سـرکوب به مردمـی آمـاده سـاخت و انقـاب مشـروطه را رقـم زد. در یـک بررسـی کلّــی شـاید بتـوان ویژگـی آثـار و افـکار عبدالبهـاء را در تأکیـد او بـر تجـدّد و نوزائـی دانسـت. تجـدّدی کـه در آثـار عبدالبهـاء بینیـم تحرّکـی بنیادیـن بـه سـوی آینـده اسـت، تجـدّدی اسـت پیشـرو می هـای ناپذیر، بـدون بریـدن از گذشـته و زیـر پـا گـذاردن میراث و سـکون گام بـا نیازهـای اصیـل تمدّنـی و فرهنگـی ایـران. تجـدّدی اسـت کـه هـم
21 | پیشگفتار * فریدون وهمن ی معنویتـی زمـان دربـر گیرنـده دارد و هم امـروز و فـردای بشـر رو بـه پیـش غنـی و والا اسـت تـا پاسـخگوی نیازهـای معنـوی انسـان نیـز باشـد. پــس از مــرگ عبدالبهــاء بســیاری از دانشــمندان او را پیامبــر صلــح عنـوان اندیشـمندی بـزرگ کـه افـکارش بـر شـرق و آشـتی نامیدنـد و به ی دوران بــود، عبدالبهــاء نــادره 4 و غــرب عالــم اثــر گــذارد ســتودند. شــخصیتی بــود یکتــا در تاریــخ معاصــر ایــران کــه افــکار و آمالــش در طــور مســتقیم یــا غیــر محافــل فرهنگــی و دینــی ایــران و خاورمیانــه به مســتقیم تأثیــر گــذارد، از پیشــروان نهضــت آزادی بانــوان و تســاوی شـمار او کـه در مجلّــدات حقـوق زن و مـرد در ایـران بـود. آثـار قلمـی بی هــای فاخــری از نثــر فارســی و عربــی، و گاه متعــدّد منتشــر شــده نمونه هـا ی این هـا اسـت. بـه همـه چیـزی در حـد شـاهکاری ادبـی در ایـن زبان در فصــول گوناگــون ایــن کتــاب پرداختــه شــده اســت. م. در شـهر حیفـا ۱۹۲۱ نوامبـر ۲۸/. ش ۱۳۰۰ آذر مـاه ۷ عبدالبهـاء در نزدیکــی عــکّا ایــن جهــان را تــرک گفــت و هرگــز امــکان بازگشــت بــه هایش تمــام هــا و نوشــته موطــن خــود را نیافــت. امّــا بــه شــهادت گفته ی ایـران و بـرای ایـران زیسـت، بـرای ایـران نوشـت، از عمـر بـا خاطـره ایـرانگفـت و آرزویـش سـربلندی و آسـایش ایـران و مـردم آن مـرز و بـوم بـود. آثـار فـراوان او شـامل رهنمودهـایگرانبهایـی بـرای ترقّــی و عظمـت ی رهایـی کشـور مـا از ایـران اسـت؛ رهنمودهایـی کـه شـاید تنهـا چـاره هاســت بــا آن روبــرو هــا و مشــکلاتی باشــد کــه قرن هــا، رنج بحران 5 اسـت. Edward G. شــرحی کــه خاورشــناس انگلیســی ادوارد ج. بــراون پــس از دیــدار خــود بــا عبدالبهــاء در عــکّا نگاشــته تصویــری Browne ایم. از جمله در شرحی که بر پشت جلد این کتاب از ادوارد براون در رثای او آورده 4 Edward Granville Browne, “Sir ‘‘Abdu’l-Bahá ‘Abbas: Died 28th November, 1921,” Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, new series, Vol. 1 (January 1922), 145–6. بنگرید به بخش «عبدالبهاء و ایران» در فصل اوّل همین مجلّد. 5
| 22 عبدالبهاء فرزند ایران دهــد. بــراون کــه بــا خوانــدن دســت می گویــا از شــخصیت والای او به 6 ادیـان و فلسـفه در آسـیای مرکـزیکتـاب کنـت آرتـور دو گوبینـو بـه نـام بــه مــدّت یــک ســال ۱۸۸۸ بــا نهضــت بابــی آشــنا شــده بــود در ســال در ایــران ســفر کــرد، در چنــد شــهر از جملــه اصفهــان، شــیراز، یــزد ی فــراوان بــه خریــد و کرمــان بــا بابیان/بهائیــان آشــنا شــد و بــا علاقــه وی پـس از 7 های خطـی) پرداخـت. هـای بهائـی (آن زمـان نسـخه کتاب بازگشـت بـه اروپـا بـه عـکّا رفـت و بعدهـا در مـوارد گوناگـون خاطـرات و مشـاهدات خـود را از ایـن سـفر و دیـدار بـا بهاءاللّــه و عبدالبهـاء منتشـر صــورت گرفــت کــه آن ۱۸۹۰ ســاخت. ســفر بــراون بــه عــکّا در ســال سـال داشـته باشـد. آنچـه بـراون در مـورد ۴۶ بایسـت زمـان عبدالبهـاء می هــا توصیــف بــزرگان عــرب و عثمانــی و عبدالبهــاء نگاشــته مشــابه ده ســازد: نیــاز می هــا بی غربــی در مــورد او اســت و مــا را از تکــرار آن امکـه مـرا ایـن چنیـن تحـت تأثیـر قـرار کمتـر شـخصیتی دیـده داده باشـد. اندامـی چـون خدنـگ، بلنـد و اسـتوار، بـا عمّامـه اش ای سـفید و بـا موهـای سـیاهی کـه تقریبـا تـا شـانه و لبـّـاده رسـید، بـا پیشـانی بلنـدی کـه حکایـت از هوشـی سرشـار می ای مطبـوع و جـذّاب. داشـت، و بـا چشـمانی بانفـوذ و چهـره هــا نخســتین برداشــت مــن از دیــدار بــا عبّــاس افنــدی، این گونـه کـه میـان بابیـان (بهائیـان) مشـهور اسـت «سـرکار یـا آن 6 Arthur de Gobineau, Religions et Philosophies dans l’Asie Centrale (Paris: Didier 1865.) 7 Edward G. Browne, A Year Amongst the Persians, Impressions as to the Life, Character and Thoughts of the People of Persia. (London: Adam and Charles Black, 1893.) برای شرح سفر براون و دیدارهایی که در شهرهای گوناگون با بابیان/بهائیان سال در میان ایرانیان، بابیان و بهائیان در داشته بنگرید به: شعله کوئین. «یک باب و جامعۀ بابی ایران، یادنامه دویستمین سالگرد کتاب ادوارد براون» در: .۴۳۳-۶۲ ،)۲۰۱۹ ، ، (استکهلم: نشر باران ۱۸۱۹-۲۰۱۹ میلاد باب
23 | پیشگفتار * فریدون وهمن آقـا» بـود. دیدارهـای بعـدی مـا بـر احترامـی کـه از نخسـتین تـوان نـدرت می افـزود. به دیـدار در مـن پدیـد آمـده بـود بسـی چـون او کسـی را بـه شـیوایی در کلام، بـه آمادگـی در بحـث گــی در توضیــح و تشــریح مســائل، و بــه و گفتگــو، بــه چیر آگاهـی عمیـق از متـون دینـی یهودیان، مسـیحیان و مسـلمانان آمیـز و پـر وقـار هـا، همـراه بـا رفتـار محبّت یافـت. ایـن ویژگی او،کافـی بـود تـا سـبب نفـوذ و احترامـیکـه او حتّــی فراسـوی ی پیـروان پـدرش از آن برخـوردار بـود دریابـم. هـر محـدوده کـس او را حتّــی یـک بـار دیـده باشـد کوچکتریـن تردیـدی در 8 عظمـت مقـام او بـه خـود راه نخواهـد داد. 8 Edward G. Brown, The Traveler’s Narrative written to illustrate the episode of the Bab. (ed.) vol. II (Cambridge University Press 1891.). xxxvi. برای نظریات مشابه برخی از نویسندگان غربی بنگرید به: H.M. Balyuzi,’Abd’ul-Baha, The Centre of the Covenant of Baha’u’llah, (George Ronald, London 1971), 3-8. ی فارسی) بنگرید به: سهیل برای نظریات علما و ادبای جهان عرب (در ترجمه
| 24 عبدالبهاء فرزند ایران ســالگی (اوت ســال ۶۴ عبدالبهــاء در نــه ســالگی بــه تبعیــد رفــت و در ) از زنــدان آزاد شــد. امّــا دیوارهــای ضخیــم حصــر و زنــدان ۱۹۰۸ مانـع نشـد کـه بـا قـدرت قلـم خـود زنجیـر اسـارت از پـای هـزاران تـن بگشـاید، آنـان را بـه شـاهراه روشـنفکری رهنمـودگـردد و تعلیـم دهـد کـه نخسـتین گام در وصـول بـه آزادی و حکومـت قانـون احتـرام بـه افـکار و عقایـد دیگـران اسـت، آنچـه نلسُــن مانـدلا نیـز یـک قـرن بعـد بـرای نیـل 9 بـه آن کوشـید. بدیع بشروئی «عبدالبهاء از دیدگاه بزرگان دین، اندیشه و هنر معاصر او در جهان عبدالبهاء عبّاس، به یادبود صدمین سال دیدار حضرتش عرب و غرب»، در: . ترجمه دکتر ناهید اختری روحانی، بهکوشش فریدون ۱۹۱۰-۱۹۱۳ از مصر نژاد، «نظر ؛ مونا علی ۱۰۳ -۵۳ ،).۲۰۱۲ : وهمن (نشر یاران: بدون محل چاپ هایی خوشهی شخصیت و آثار عربی حضرت عبدالبهاء» در: ادبای عرب درباره (نشریه انجمن ادب و هنر لندگ سویس، .۱۴. از خرمن ادب و هنر، ج ؛ در مورد نظر ادبای فارسی زبان بنگرید به تنها ۲۱۷-۴۹ ،). م ۲۰۰۳/. ش ۱۳۸۲ زاده در همین مجلّد. ی موجود از علّامه محمّد قزوینی و سیّد حسن تقی دو خاطره نلسن ماندلا از مبارزان رژیم آپارتاید و تبعیض نژادی در افریقای جنوبی که پس 9 به ریاست 198۵ سال زندان سرانجام در سال ۲۷ سالیان دراز مبارزه و تحمّل جمهوری آنکشور انتخاب شد.
فصل اوّل عبدالبهاء و نهضت روشنفکری ایران فریدون وهمن های این فصل: فهرست بخش 27 خواه سنّتی و نودینان عدالت قاجاریه، دین مقدّمه. 37 سازی سازی و جامعه آیین بهائی: انسان بخش اوّل. ی ها درباره نخستین خواسته بخش دوّم. 55 حکومت قانون و مشروطه در آثار بهائی 60 در جستجوی ریشه و اصل روشنفکری در ایران بخش سوّم. بخش چهارم. دیدگاه عبدالبهاء در مورد مشروطیت 73 و حکومت قانون 115 بخش پنجم. عبدالبهاء و فرهنگ جهانی دین 124 بخش ششم. عبدالبهاء و ایران 131 بخش هفتم. عبدالبهاء، استعمار و استعمارگران 138 بخش هشتم. عبدالبهاء، اسرائیل و صهیونیسم 152 Sir بخش نهم. عبدالبهاء و دریافت لقب سِر دیدار با عبدالبهاء در پاریس، خاطرات بخش دهم. تقی زاده، محمّد قزوینی و سیّد حسن 162 خاطراتیکه ناگفته ماند 196 بخش یازدهم. یادزدایی از تاریخ گویند. ها سخن می بخش دوازدهم. عکس 209 یادآوری تاریخی فراموش شده
| 26 عبدالبهاء فرزند ایران زدایی شده است. تاریخ غنی تجدّدخواهی در ایران گرفتار تاریخ محمــد توکّلــی طرقــی، اســتاد تاریــخ دانشــگاه تورنتــو تـر از آن «درکـی»کـه از تاریـخ معاصـر از خودمان، تاریـخ معاصـر مـا، و مهم هــا، هــا، بدخوانی ایــم سرشــار از بدفهمی دســت داده گذشــته و حالمــان به هــا و هــای ریــز و درشــت اســت. ناروایی هــا، و ناروایی اعتدلی بی کشـد و بـه «تجـدّد» مـا هایـی کـه درون عـدم تعـادل مـا سـر بـر می بدفهمی دهـد. و «تاریـخ تجـدّد» مـا سـمت و سـو می ماشــاءاللّه آجودانــی، مــورّخ و ی ایرانــی ی کتــاب مشــروطه نویســنده تکانـی تاریخی بایـد تاریخمـان را از نـو بخوانیـم و بسـنجیم... بـه نوعـی خانه هـا و جزمیـات پیشـین را وا بایـد گذاشـت... محتاجیـم... فرضیـات وگمان های پیشـین مـا شـاید ها و شـنیده بایـد ایـن فـرض را پذیرفـت کـه دانسـته مــان بــوده و تنهــا بــا ذهنــی پالــوده از رســوبات گذشــته بــه قصــد گمراهی ای از حقیقـت دسـت یافـت. تـوان بـه گرتـه می ی عبــاس میلانــی، رئیــس مؤسّســه اســتنفورد ایرانــی دانشــگاه هــای پژوهش معیـار مـا در هـر زمینـه، در هـر زمـان و هـر جـا کـه باشـیم مذهبـی اسـت، چـه معتقـد بـه مذهـب باشـیم یـا نباشـیم. داوری تاریخـی برایمـان حکـم تکبیـر یـا تکفیـر دارد، یـا بزرگداشـت مطلـق اسـت یـا طـرد مطلـق. مـردان ای تاریـخ یـا منجـی هسـتند و برگردانـی از امـام زمـان و یـا ملعوننـد و چهـره ی ناقــص تاریــخ ســبب نیســت کــه هنــوز حتّــی یــک دوره از ابلبیــس. بی معاصـر ایـران را نداریـم. چـه بسـا نیـازی هـم نباشـد، جملـگان نخوانـده و نظرنــد. ندانســته صاحب هما ناطق، استاد دانشگاه و مورّخ
به یاد کامران اقبال مقدّمه خواه سنّتی و نودینان عدالت قاجاریه، دین آغــاز کنیــم کــه آن را بایــد از چنــد نظــر یکــی از 1 از دوران قاجاریــه ش ـمار آورد. در ای ـن دوره ب ـود ک ـه ای ـران تریـن ادوار تاریـخ ایـران به ّ مهم نهــاد و از یــک کشــور تقریبــا قــرون وســطایی بــه دنیــای جدیــد گام می هــای نوزدهــم و بیســتم بایســت خــود را بــا تحــوّلات پُرشــمار قرن می های صنعتــی و ســاز کنــد. ایــن دوران مصــادف بــود بــا پیشــرفت هم هــا، کــه قــدرت مالــی و نظامــی فراوانــی ی زمینه علمــی اروپــا در همــه بـرای کشـورهای غربـی فراهـم آورد. بـا گسـترش روزافـزون اسـتعمار در دنیـا، ایـران بـه خاطـر موقعیـت خـاص جغرافیایـی و سیاسـی آن عرصـهی هـای روزافـزون دو قـدرت بـزرگ جهانـی، بریتانیـا و هـا و دخالت رقابت هـا وضـع سیاسـی و اقتصـادی روسـیهی تـزاری قـرار گرفـت. ایـن دخالت بار از روســیه متزلــزل و ایــن کشــور را کــه پــس از چنــد شکســت اســف هــا بــر این 2.خوش بــی ثباتــی کــرد نابســامان بــود بیــش از پیــش دســت هــای کلان خارجــی بــرای بــار دیگــر، از جملــه قرضه بایــد عوامــل زیان ی جـاری، از جملـه سـفرهای شـاهان قاجـار بـه فرنـگ و تأمیـن هزینـه م. ۱۹۲۵ تا ۱۷۸۹/. ش ۱۳۰۴ تا ۱۱۷۵ 1 م.- ۱۸۱۳/. ش ۱۱۹۲ بـار: گلسـتان ی خفّت هـا (بـا سـه عهدنامـه حاصـل ایـن جنگ 2 م.) از دســت رفتــن ۱۸۸۱-. ش ۱۲۶۰ م./ آخــال ۱۸۲۷/. ش ۱۲۰۷ ترکمانچــای هـای هایـی از خراسـان بـزرگ (آسـیای مرکـزی) و پرداخـت غرامت قفقـاز و بخش اسـنادی هـا. ی تـزاری بـود. نـگاه کنیـد بـه: فاطمـه قاضی سـنگین جنگـی بـه روسـیه ، (نشـر سـازمان اسـناد ﻫ.ق) 12۵0-12۴۵( از رونـد اجـرای معاهـده ترکمانچـای (چـاپ دوّم). 1391 ، ی ملّــی جمهـوری اسـامی ایـران)، تهـران و کتابخانـه
| 28 عبدالبهاء فرزند ایران فسـاد سـازمان اداری کشـور را نیـز افـزود. در زمینـهی اقتصـادی، ایـران بـا هجـوم تولیدکننـدگان غربـی کـه بـرای فـروش کالاهـای خـود در پـی ای بودنـد روبـرو بـود و گسـترش واردات خارجـیکسـادی بازارهـای تـازه دنبــال آورد. هــای اقتصــادی به و تعطیلــی صنایــع بومــی و بحران هــای تدریــج بــر تمامــی عرصه در دوران قاجاریــه علمــای شــیعه به مذهبــی، اجتماعــی، مدنــی و سیاســی کشــور تســلّط یافتنــد؛ دولتــی نیرومنــد، امّــا ناپیــدا و بــدون تعهّــدی در قبــال مــردم، در برابــر دولــت ی مذهـب رو بـه اضمحـال قاجـار شـکل دادنـد و بـا اسـتفاده از حربـه سـوی اصلاحات هرگونـه حرکـت مـردم ایـران و یـا دولتمـردان قاجـار را به های خونبــار ی دشــمنی فلــج ســاختند. ایــن قــدرت مهــار نشــده نتیجــه ها، ی اصولـی بـرای از بیـن بـردن رقبـای خـود مثـل سـنّی علمـای شـیعه هـا، صوفیـان و شـیخیه بـود. شـرح چگونگـی قبضـه کـردن ایـن اخباری را بــر گنجــد امّــا تأثیــرات منفــی آن قــدرت دینــی در ایــن مختصــر نمی هـای گوناگـون تـوان امـروزه در عرصه تاریـخ ایـران در دو قـرن اخیـر می اجتماعــی، فرهنگــی، سیاســی و اقتصــادی کشــور مشــاهده کــرد. خواســتار کــه هایــی هــای پایانــی قــرن نوزدهــم نهضت از دهه آورد. مـی بـر سـر بودنـد کشـور در عمیـق اجتماعـی و سیاسـی تحـوّلات کشـورهایی بـه شـباهت بی جهـات برخـی از دوران ایـن در ایـران وضـع را آن کــه داشــت هایــی ویژگی ایــران امّــا نبــود. مصــر یــا و عثمانــی مثــل ســاخت. شــاخصهی می متمایــز آن کشــورها از از جهــات گوناگــون اجتماعـی -سیاسـی سـاختار پیچیدگـی و اسـتثنایی وضـع ایـران جامعـهی و هنــری روشــنفکری، دســتاوردهای در کــه بــود آن دینــی- فرهنگــی و یافــت. می بازتــاب مذهبــی هــای جنبش ظهــور در آن از تــر مهم و ادبــی، هـا جملگـی میـراث تمـدّن و فرهنـگ کهـن ایـن سـرزمین بـود ایـن پدیده های دسـت اسـام بـه شـکل ایـران به بـود کـه از نخسـتین روزهـای فتـح آورد، تـا سـرانجام گردیـد، بـاز سـر بـر شـد، سـرکوب گـر جلوه گوناگـون داد بـزرگ بـه اوج خـود رسـید. در قـرن نوزدهـم بـا دو رخ
29 | عبدالبهاء و نهضت روشنفکری ایران * فریدون وهمن ســال در بهائــی/بابی دینــی نهضــت ظهــور داد، نخســتین رخ نظیـری در سراسـر ایـران ش. بـود کـه شـور و هیجـان بی ۱۲۲۳/. م ۱۸۴۴ خواهی مشـروطه جنبـش آن، از وجـود آورد؛ و دیگـری، نیـم قـرن بعـد به مظفّرالدیـن توسـط 3 خانـه تشـکیل عدالت فرمـان صـدور بـه منجـر کـه بـود دنبــال آن، تدویــن قانــون به و م. ۱۹۰۶/ش. ۱۲۸۵ ســال در قاجــار شــاه .شـد اوّل ِ مجلـس شـورای ملّــی اساسـی و تشـکیل هــای فارســی و انگلیســی هــای گوناگونــی بــه زبان کــه پژوهش بــا آن هایــی از تاریــخ هــای دیگــر- در مــورد بخش -و در حــد کمتــری زبان دورهی قاجاریـه صـورت گرفتـه، هنـوز بسـیاری از زوایـای برجسـته و یـا وقایـع بیـش و کـم مهـم آن نیـاز بـه پژوهـش بیشـتری دارد. چنیـن نیـازی در حــوزهی تحقیقــات بابی/بهائــی از اهمیّــت بیشــتری برخوردارســت. کــه چگونــه نظــر از هــر انگیــزه و تمایــل دینــی یــا سیاســی، این صرف نهضتـی برخاسـته از بطـن فرهنـگ ایـران بـه دینـی جهانـی تبدیـل شـود های مــداوم در زادگاهــش در سراســر جهــان رغــم ســرکوب و بتوانــد به پیروانـی داشـته باشـد بایـد بـرای هـر متفکـّـر ایرانـی قابـل تأمّــل باشـد. امـّـا سـاله نشـان دادهکـه بـرای پژوهنـدگان غیـر بهائـی ۱۷۷ تجربـهی تاریخـی پرداختـن بـه تاریـخ و اعتقـادات بهائیـان آسـان نبـوده اسـت. هـراس از طرفانـه در مـورد آلـوده شـدن بـه ایـن نـام، حتّــی پژوهشـی علمـی و بی ای ممنوعــه ســاخته و گفتگــو از تاریــخ و تعالیــم آن ایــن دیــن را منطقــه آور ممکــن ســاخته هــای واهــی و شــرم آن را فقــط بــا وارد آوردن تهمت هایــی کــه ملّایــان و عوامــل را نــه فقــط در ردّیه هــا اســت. ایــن بدگویی بینیـم، بلکـه در آثـار برخـی نویسـند می ایشـان بـر دیـن بهائـی نوشـته و می پژوهنـدگان مشـهور نیـز شـاهد آنیـم. یکـی از دلایـل ایـن امـر حسّاسـیت شــدید دســتگاه سانســور ایــران از دوران پهلــوی تــا امــروز، همــراه بــا العدل» است که در آثار باب و بهاءاللّه از لزوم ی اصطلاح «بیت خانه ترجمه عدالت 3 ی روشنفکران بابی/بهائی در جنبش مشروطه بوده رفته و خواسته تأسیس آن سخن است.
aasoo.orgRkJQdWJsaXNoZXIy MTA1OTk2