مقاله

شرکت آرامکوی عربستان سعودی در صدر فهرست مهم‌ترین آلایندگان هوا قرار دارد و در بین سال‌‌های ۱۹۶۵ تا ۲۰۱۷، به تنهایی، ۳۸.۴ درصد از گازهای گلخانه‌‌‌‌ای را تولید کرده است.

اغلبِ مردم از تجارتی که عامل تغییر آب و هوای جهان است چیزی‌‌‌ نمی‌دانند. اکنون غیر از شرکت‌‌های معروفی مثل اکسان‌موبیل،‌‌‌ بی‌پی، و شِل بخش عمده‌ی نفت و گاز جهان را شرکت‌‌های دولتی تولید می‌کنند. این ۷۱ شرکت‌‌ از حق انحصاری استخراج منابع سوخت‌‌های فسیلی کشورهای خود برخوردارند.

اکثر شرکت‌‌های دولتی ــ به استثنای معدودی مثل شرکت نروژی ایکوینور ــ به نحو چشمگیری مخفی‌‌کاری می‌کنند، به کسی جز معدودی از مقامات برجسته‌ی دولتی پاسخگو نیستند، و خود را از تلاش‌‌های هماهنگ جهانی برای مقابله با تغییرات آب و هوایی کنار می‌کشند.

بنا به پژوهش ریچارد هیدز، ۱۲ شرکت از ۲۰ شرکت غول‌آسای جهانی با بیشترین آلایندگی، شرکت‌‌های ملی نفت هستند. هدف از تأسیس این شرکت‌ها که متعلق به دولت‌‌ها هستند یا توسط آن‌‌ها کنترل می‌شوند، بهره‌برداری از سوخت‌‌های فسیلی کشور، عمدتاً نفت و بعضاً گاز و زغال‌سنگ، است.

سه شرکت ملی نفت در زمره‌ی پنج شرکت آلاینده‌ی بزرگ جهان هستند: اول شرکت ملی نفت عربستان، آرامکو، که در رتبه‌ی نخست قرار دارد، بعد شرکت گازپروم روسیه که مقام سوم را دارد و سپس شرکت ملی نفت ایران که حائز مقام پنجم است. تحقیقات نشان می‌دهد که فقدان اطلاعات معتبر تاریخی راجع به شرکت‌‌های زغال‌سنگ چینی، به همراه ابهام در ساختار مالکیت آن‌‌ها، چه دولتی باشند یا تحت مالکیت سرمایه‌گذاران، مانع از گنجانیدن تولید زغال‌سنگ چین در این برآورد شده؛ و این در حالی است که این شرکت‌‌ها از منابع اصلی انتشار گازهای کربنی هستند.

در سال‌‌های اخیر، تلاش دولت‌‌ها برای کنترل منابع خود و سودهای حاصل از آن‌‌ها، ثروت هنگفتی را نصیب شرکت‌های ملی نفت کرده که تقریباً ۹۰ درصد از ذخائر شناخته‌شده‌ی زمین را در اختیار دارند.

مطابق برآورد سازمان بین‌المللی انرژی، در سال گذشته، بزرگ‌ترین شرکت‌های ملی نفت، روزانه ۸۴ میلیون بشکه نفت و گاز تولید کردند. این رقم را مقایسه کنید با ۲۱ میلیون بشکه‌‌‌‌ای که هفت شرکت بزرگ نفتی شناخته‌شده و ۶۷ میلیون بشکه‌‌‌‌ای که منابع دیگر، از جمله شرکت‌‌های مستقل کوچک‌‌تر و متخصصان مختلف تولید کرده‌‌اند.

آگاهی اندک مردم از اوضاع شرکت‌های ملی نفت امری عمدی است زیرا اکثر این شرکت‌‌ها بر طبق تقاضای بورس‌‌های سهام از شرکت‌های تابعه، درباره‌ی عملیات خود گزارش علنی‌‌‌ نمی‌دهند، جلساتشان پشت در‌‌های بسته تشکیل می‌شود و راهکارهایشان مبهم و مغشوش است.

در بهار جاری، مؤسسه‌ی مدیریت منابع طبیعی، بعد از سه سال تحقیق طاقت‌فرسا، اولین پایگاه فراگیر داده‌‌ها درباره‌ی شرکت‌های ملی نفت را راه‌اندازی کرد. مؤلّف ارشد این پایگاه، پاتریک هلر، می‌گوید اطلاعات منتشرشده توسط فقط کم‌‌تر از یک سوم از این شرکت‌‌ها در حدی است که «شاخص‌‌های اصلیِ» لازم برای برآورد عملکرد آن‌‌ها را تأمین کند. به نظر او، اهمیت فراوان این شاخص‌ها ناشی از آن است که به شهروندان کمک می‌کنند تا بفهمند عملکرد این شرکت‌ها تا چه حدی به سود منافع عمومی است: «بعضی از مهم‌ترین شرکت‌های ملی نفت جهان تقریباً هرگز هیچ اطلاعاتی منتشر‌‌‌ نمی‌کنند.»

در سال گذشته، بزرگ‌ترین شرکت‌های ملی نفت، روزانه ۸۴ میلیون بشکه نفت و گاز تولید کردند. این رقم را مقایسه کنید با ۲۱ میلیون بشکه‌‌‌‌ای که هفت شرکت بزرگ نفتی شناخته‌شده و ۶۷ میلیون بشکه‌‌‌‌ای که منابع دیگر، از جمله شرکت‌‌های مستقل کوچک‌‌تر و متخصصان مختلف تولید کرده‌‌اند.

زمانی هم که مسئله به راهکار آینده و تغییرات آب و هوا می‌رسد، تعداد کمی از شرکت‌های ملی نفت تمایل به مشارکت دارند. روزنامه‌ی گاردین از ۱۲ شرکت‌‌ بزرگ دو سؤال پرسید: اول این که عملیاتشان چقدر با تعهدات کشورشان در توافق‌نامه‌ی آب و هوایی پاریس همخوانی دارد، و دوم این که در جهت به صفر رساندن انتشار گازهای کربنی در اقتصاد جهانی تا سال ۲۰۵۰، چه برنامه‌‌های عملی‌ای را در نظر گرفته‌اند. اما هیچ یک از این شرکت‌ها به این پرسش‌‌ها پاسخی ندادند.

فقط شرکت پتروبراس تا حدی پاسخ‌‌هایی ارائه کرد و از دستاوردهایش در زمینه‌ی کاهش انتشار آلاینده‌ها حین عملیات و نیز سرمایه‌گذاری در کاربرد فناوری پاک‌‌تر و اهداف آینده‌اش برای کاهش انتشار آلاینده‌ها حرف زد؛ کاهشی که به ازاء هر واحد سوخت فسیلی، ۳۲ درصد برای اکتشاف و تولید نفت و ۱۶ درصد برای پالایش آن تا سال ۲۰۲۵ خواهد بود.

هلر همچنین می‌گوید: «پیامد عمده‌ی پنهان‌کاری بسیاری از شرکت‌های ملی نفت را می‌توان در واکنش این کشورها به تغییرات آب و هوایی دید. برای ناظران بازار همچنان مشکل است اطلاعاتی موثق و منظم درباره‌ی این مسئله کسب کنند که این شرکت‌‌ها برای طرح‌‌های تولیدی آینده یا راهکارهای اساسی تجاری چه مقدار هزینه می‌کنند. این امر، ارزیابی مطمئن عمومی در مورد کارآیی تعهدات آب و هوایی ملی و پیگیری روند جایگزینی انرژی پاک‌تر را دشوار می‌کند؛ همچنین برآورد میزان ریسک صرفِ هزینه‌ی شرکت‌های ملی نفت را برای اکتشاف مشکل می‌سازد زیرا با تغییر موضع جهانی درباره‌ی استفاده از سوخت‌‌های فسیلی، ممکن است پول و دارایی آنها معطل بماند و کارآیی اقتصادی خود را از دست بدهد.»

به نظر بارنی ورثینگتن، عضو مستقل مجلس اعیان و مدیر عامل صندوق اروپایی دفاع از زیست‌بوم که در دو دهه‌ی گذشته، در گفتمان‌‌های بین المللی مربوط به آب و هوا، عملکرد شرکت‌های ملی نفت را زیر نظر داشته است، دولت‌‌ها و شرکت‌‌های ملی نفت، از نظر منافع و رفتار در مذاکرات مربوط به آب و هوا، جدایی‌ناپذیرند. به عقیده‌ی او، «در چنین مذاکراتی تفاوت چندانی بین دولت‌‌ها و شرکت‌‌هایشان وجود ندارد؛ نظرات آن‌‌ها شبیه به یکدیگر است» و بسیاری از آن‌‌ها، از جمله مهم‌ترینشان یعنی عربستان سعودی، «ترمزی در برابر پیشرفت امور بوده‌اند.»

به نظر کریستوف فری، مدیر عامل مستعفی شورای انرژی جهانی، کلید درک و تغییر شرکت‌های ملی نفت اختیاراتی است که دولت‌‌های مالک به آن‌‌ها می‌دهند. به گفته‌ی وی: «اکثر شرکت‌های ملی نفت فقط متعهد به استخراج نفت و گاز هستند و در قبال رعایت معاهده‌ی پاریس مسئولیتی ندارند.»

برای اِعمال فشار بر شرکت‌‌های بزرگ نفتی، فعالان شفاف‌سازی، شیوه‌‌های متنوعی را به کار گرفته‌‌‌اند که از تحریم کنفرانس‌‌ها و اقدام در مورد دکل‌‌های نفتی تا کنشگری در سهام بورس از جمله برپایی کمپین‌‌های بی‌بهره‌سازی را در بر می‌گیرد.

اما بسیاری از کشورهای دارای شرکت‌‌های نفتی از حکومت‌های دموکراتیک بی‌بهره‌اند و کارنامه‌ی حقوق بشری آنها سیاه است. از عربستان سعودی و روسیه گرفته تا چین و ونزوئلا، معترضان با قوانین سخت و برخوردهای خشونت‌بار پلیس مواجه می‌شوند.

در این موارد، دست‌کم، شفاف‌سازی امری ضروری است. فری می‌افزاید: «ما همچنین باید در صدد تغییر اختیارات باشیم» تا مدیران شرکت‌های ملی نفت را وادار کنیم که مسئولیت‌‌های خود را در قبال بحران‌‌های آب و هوایی بپذیرند. به نظر او، تعیین نوعی قیمت جهانی برای گازهای گلخانه‌‌‌‌ای مؤثرترین راه است برای مجبور کردن شرکت‌های ملی نفت به درک و قبول صدماتی که به آب و هوای زمین وارد می‌کنند.

به عقیده‌ی هلر، تغییر سخت است اما ناممکن نیست و می‌افزاید: «عادت این شرکت‌‌ها به رانت‌های کلان نفتی، و قدرت‌‌های سیاسی همگام با آن‌ها، موانع اصلی موجود در برابر تلاش برای تغییر هستند».

برگردان: افشین احسانی

فیونا هاروی روزنامه‌نگار گاردین در حوزه‌ی محیط زیست است. آن‌چه خواندید برگردان این نوشته‌ی او با عنوان اصلیِ زیر است:

Fiona Harvey, ‘Secretive national oil companies hold our climate in their hands’, The Guardian, 9 October 2019.