مقاله

شاید برای شما هم پیش آمده که هنگام خرید میوه و سبزیجات، هر یک از انواع میوه را در کیسه‌های پلاستیکیِ جداگانه ریخته‌اید تا وزن‌کردن جداگانه‌ی میوه‌ها آسان‌تر شود. شاید شاهد بوده‌اید که نفر روبه‌روی شما در صف، بعد از بسته‌بندی هر یک از انواع میوه در کیسه‌های جداگانه، همه‌ی کیسه‌ها را دوباره و برای اطمینان در کیسه‌ی پلاستیکی بزرگ‌تری قرار داده تا حمل آن آسان‌تر شود. این تجربه‌ی روزمره و مصرف این مقدار پلاستیک عادی نیست، هر چند شاید عادی به نظر برسد.

تصورش خنده‌دار است اما اگر امضاکنندگان عهدنامه‌ی ترکمانچای در زمان فتحعلی‌شاه قاجار و در سال ۱۲۰۶ هجری شمسی هنگام ملاقات‌ و امضای قرارداد از بطری‌های پلاستیکی نوشیده بودند، زباله‌های‌شان بعد از نزدیک به دو قرن ممکن بود هنوز وجود داشته باشند.

کشف پلاستیک به قرن ۱۹ میلادی باز می‌گردد. چارلز گودیِر، شیمی‌دان، در سال ۱۸۳۹ با اضافه‌کردن گوگرد به کائوچو شاهد فرایندی شیمیایی بود که امروزه آن را ولکانش می‌نامند. فرایندی که کائوچو را به ماده‌ای انعطاف‌پذیر تبدیل کرد. این‌گونه‌ بود که گودیِر از روی تصادف موفق به تولید لاستیک نیمه‌سنتزی شد. لئو هندریک باکلند شیمی‌دانی بود که در اوایلِ قرنِ بیستم میلادی ماده‌ای را ثبت کرد که با الهام از نامِ وی باکِلیت نام گرفت. لاستیکی سنتزی (مصنوعی) با ویژگیِ مقاومت در برابر گرما به اولین نوع پلاستیک تبدیل شد که در مقادیر بالا تولید شد و به‌همین دلیل می‌توان از آن به عنوان سرآغاز صنعت پلاستیک مدرن یاد کرد.

استفاده‌ی روزمره‌ی بشر از پلاستیک عمری نه‌چندان طولانی دارد. از ابتدای دهه‌ی ۱۹۵۰ میلادی بود که استفاده‌ی عمومی از پلاستیک در تولیدِ اسباب‌بازی، صنعت نساجی و مُد و برای تولید وسایل زندگیِ روزمره رواج پیدا کرد.

علاقه‌ی ما به این ماده بی‌دلیل نیست. پلاستیک منعطف و سبک است. با پیدایش ترموپلاستیک فرایندِ تولید بسیار مقرون به صرفه شد و به همین دلیل پلاستیک ماده‌‌ی اولیه‌ای ارزان‌قیمت محسوب می‌شود. بیشتر وسایل پلاستیکی که روزانه از آن‌ها استفاده می‌کنیم ترموپلاستیک هستند. ویژگیِ این ماده انعطاف‌پذیری‌ِ آن در دمای بالاست و به همین دلیل است که اگر کاسه‌ای پلاستیکی را روی شعله‌ی گاز قرار دهید شاهد تغییر فرم آن خواهید بود.

 

غذای نهنگ‌های آبی

آمار و ارقامِ نهادهای پژوهشی و رسانه‌های معتبر در زمینه‌ی رابطه‌ی مصرف پلاستیک با آلودگی محیط زیست شاید در نگاه اول باورنکردنی به نظر برسند. انسان مدرن از دهه‌ی 1950 میلادی که پلاستیک برای اولین‌بار وارد خانه‌ها شد تا سال ۲۰۱۵ بیش از ۸.۳ میلیارد تن پلاستیک تولید کرده است. (منبع دوم) این مقدار معادل وزن هشتاد میلیون نهنگ آبی است.

صحبت از نهنگ‌های آبی شد. همین چند ماه پیش و در گرمای تابستان بود که بعد از خرید یک بطری آب از یکی از چندین سوپرمارکت زنجیره‌ایِ نزدیک خانه‌ام به طور اتفاقی به ویدیویی از وب‌سایتِ نشریه‌ی علوم طبیعی نَشنال جئوگرافیک برخوردم. یک نهنگ خلبان در کانالی در تایلند و در نزدیکی مرز مالزی در حالی دیده شد که به سختی شنا می‌کرد و نفس می‌کشید. این نهنگ متأسفانه پنج روز بعد به رغم تلاش‌های گروه نجات جانش را از دست داد. گزارش کالبدشکافیِ دپارتمانِ دریانوردی و منابع ساحلی تایلند از وجود بیش از ۷ کیلوگرم پلاستیک در بدن این نهنگِ خلبان خبر دادند. این مقدار در قالب ۸۰ کیسه‌ی پلاستیکی و انواع دیگر زباله‌ یافت شد. نهنگ مذکور پیش از این و هنگام عملیات نجات پنج کیسه‌ی پلاستیکی را بالا آورده بود. متخصصان معتقدند نهنگ خلبان به اشتباه پلاستیک را به جای غذا بلعیده است. انباشت زباله ممکن است باعث شود نهنگ‌ها آن را با غذا اشتباه گیرند.

بسیاری از جانوران دریایی نمی‌توانند اشیاء پلاستیکی و غذا را از یکدیگر تشخیص دهند. جانورانی که به اشتباه اشیاء پلاستیکی را می‌بلعند غالباً از گرسنگی جانشان را از دست می‌دهند چرا که پلاستیک نه تنها هضم نمی‌شود، بلکه حجم معده‌ی آنها را پر کرده و باعث می‌شود نتوانند غذای واقعی‌‌شان را بخورند. پرندگان و به‌خصوص لاک‌پشت‌های دریایی ممکن است در زائده‌های پلاستیکی برای مدت‌ها گیر کرده و این باعث اختلال در رشد و همین‌طور حرکت آنها شود. اگر هیچ‌یک از این موارد اتفاق نیفتد و جانوران دریایی قابلیت کامل تشخیص زباله‌های پلاستیکی را داشته باشند، باز هم وجود این زباله‌ها در آب اقیانوس‌ها مضر است. تجزیه‌ی پلاستیک به مرور زمان آن را به چنان ذرات ریزی تبدیل می‌کند که بعد از وارد شدن به جریان خون جانوران دریایی حتی ممکن است به سفره‌ی ما و شما راه پیدا کند.

بعد از تماشای این ویدئوی بهت‌انگیز و خواندن مقاله‌ای در این‌باره در حالی که بطری آب پلاستیکی هنوز روی میز قرار داشت به تحقیق در این مورد ادامه دادم. شاید کمتر کسی بداند که هر بطری پلاستیکی برای تجزیه‌شدن به ۴۵۰ سال زمان نیاز دارد و حتی این تجزیه به معنای از بین رفتن کامل پلاستیک نیست. طی این فرایند‌، پلاستیکِ رهاشده در آب اقیانوس‌‌ها به ذرات ریزی تبدیل می‌شود که با چشم نامسلح دیده نمی‌شوند. بیشتر انواع پلاستیک به‌صورت طبیعی تجزیه نمی‌شوند. چوب، گیاهان یا ضایعات غذایی بعد از دفن تحت تأثیر فرایند «زیست‌فروسایی» تجزیه می‌شوند. ساده بگوییم: آنها تحت تأثیر باکتریِ موجود در خاک به ترکیباتی سودمند تبدیل می‌شوند. اما این باکتری‌ها رابطه‌ی خوبی با پلاستیک ندارند و یکی از دلایل علاقه‌ی شدید ما به پلاستیک همین مقاومت در برابر تجزیه‌پذیری است که کیسه‌های پلاستیکی را به گزینه‌ی مناسبی برای نگهداری مواد غذایی تبدیل می‌کند.

discovery

---

اما یک پژوهشِ شیمی‌دان‌های دانشگاه نیهون ژاپن در سال ۲۰۰۹، که هم‌چنان مورد اشاره‌ی پژوهش‌گران و نشریات علوم طبیعی قرار می‌گیرد، نگرانی‌ها در مورد مصرف پلاستیک را افزایش داد. کاتسوهیکو سایدو، شیمی‌دان کالج داروسازی دانشگاه نیهون از یافته‌های این پژوهش این‌گونه یاد می‌کند: «تصور عمومی بر این است که پلاستیک‌های مورد استفاده در زندگی روزمره بسیار با ثبات هستند. اما یافته‌های ما حاکی از این است که پلاستیک رها شده در اقیانوس تحت تأثیر آب، آفتاب و عوامل زیست‌محیطیِ دیگر تجزیه می‌شود و سبب آلودگی زیست‌محیطی دیگری است که بشر را تا به آینده همراهی خواهد کرد.» این فرایند تجزیه منجر به انتشار ذراتی در آب می‌شود که در محدوده‌ی میلی‌گرم (ppm) قابل رصد هستند. بیسفنول اِی (bisphenol A) و پی‌اِس اولیگومر (PS oligomer) موادی هستند که انتشارشان پس از تجزیه‌ی پلاستیک اسباب نگرانی این پژوهش‌گران را فراهم آورده‌اند. این مواد شیمیایی باعث اختلال در عملکرد هورمون‌ها و فرایند تولید مثل حیوانات آبزی می‌شوند.

 

دقیقه‌ای یک کامیون زباله‌

بر اساس پژوهش مجمع جهانی اقتصاد که در ابتدای سال ۲۰۱۶ میلادی منتشر شد، در هر دقیقه معادل یک کامیونِ زباله پلاستیک در آب اقیانوس‌ها رها می‌شود. اگر به همین روند ادامه دهیم این رقم به دو کامیون در سال ۲۰۳۰ و چهار کامیون در سال ۲۰۵۰ افزایش پیدا خواهد کرد. این به این معنی است که با این روند در سال ۲۰۵۰ وزن پلاستیک موجود در اقیانوس‌های جهان از وزن ماهی‌های موجود در آن بیشتر خواهد بود. بر اساس این پژوهش تنها ۱۴ درصد از پلاستیک مورد استفاده برای بسته‌بندی کالاها در جهان برای بازیافت جمع‌آوری می‌شوند و تنها ۲ درصد از آن برای بسته‌بندی، دوباره مورد استفاده قرار می‌گیرد.

نمودار تولید جهانی پلاستیک نمایش‌گر رشد مداوم تولید آن از سال ۱۹۵۰ تا به امروز است. این اینفوگرافیک توسط نهاد پان اروپایی[1]«پلاستیکز یوروپ» (PlasticsEurope) تهیه شده، نهادی که تولیدکنندگان فعال پلاستیک در قاره‌ی اروپا را نمایندگی می‌کند. تولید جهانی پلاستیک در ابتدای آن و در سال ۱۹۵۰ معادل یک و نیم میلیون تُن بوده است. این رقم در سال ۱۹۸۹ به ۱۰۰ میلیون تُن و در سال ۲۰۰۲ به ۲۰۰ میلیون تُن افزایش پیدا می‌کند. در سال ۲۰۱۰ تولید جهانی پلاستیک به ۲۷۰ میلیون تُن رسید و در سال ۲۰۱۶ رقم آن ۳۳۵ میلیون تُن بود. این یعنی بین سال‌های ۱۹۸۹ و ۲۰۰۲، یعنی طی ۱۳ سال، تولید جهانی پلاستیک افزایش ۱۰۰ درصدی داشته است. علی‌رغم این، تولید پلاستیک بین سال‌های ۲۰۰۲ و ۲۰۱۶ و طی ۱۴ سال باز هم افزایش داشته و با رقم ۳۳۵ میلیون تُن، به نسبت سال ۲۰۰۲، افزایشی ۶۷ درصدی داشته است. این در حالی است که برای تهیه‌ی این نمودار همه‌ی انواع پلاستیک مورد نظر قرار نگرفته‌اند. بر اساس آمار «پلاستیکز یوروپ»، چین با ۲۹ درصد بیشترین میزان تولید پلاستیک را به خود اختصاص داده است. اروپا با ۱۹ درصد و نافتا (ایالات متحده، کانادا و مکزیک) با ۱۸ درصد رده‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند. بر اساس این آمار، تولید پلاستیک مجموعاً در خاورمیانه و آفریقا ۷ درصد از تولید جهانی آن را شامل می‌شود.

به گزارش مجمع جهانی اقتصاد، ردپای بزرگ‌ترین کاربرد پلاستیک را می‌توان در صنایع بسته‌بندی جست‌وجو کرد. بسته‌بندی پلاستیکی به تنهایی ۲۶ درصد از حجم مصرف جهانی پلاستیک را شامل می‌شود. مسلماً این نوع بسته‌بندی مزایایی دارد که آن را تا این اندازه محبوب کرده است. کاهش هدر رفتن مواد غذایی به واسطه‌ی افزایش عمر مفید آن و کاهش مصرف سوخت به واسطه‌ی سبکی پلاستیک و تسهیل فرایند حمل و نقل از جمله مزایای آن هستند. نزدیک به ۹۰ درصد از تولید جهانی پلاستیک با استفاده از سوخت‌های فسیلی صورت می‌پذیرد. ۶ درصد از نفت مصرفی سالانه‌ی جهان به تولید پلاستیک اختصاص یافته که برابر با میزان جهانیِ نفت مصرفیِ بخش حمل و نقل هوایی است. با ادامه‌ی این روندِ رو به افزایش مصرف جهانی پلاستیک این رقم در سال ۲۰۵۰ به ۲۰ درصد خواهد رسید. این آمار و ارقام حاکی از آن‌اند که پلاستیک به رغم مزایای انکارناشدنی‌اش در رابطه‌ با بهبود بهره‌وری از منابع، یکی از عوامل مسلم افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای است.

whqr.org 

---

حال چه کنیم؟

اشاره به آمار و ارقام آگاهی‌بخش است اما کافی نیست. شبکه‌ی «روز زمین»، هماهنگ‌کننده‌ی رویدادهای سالانه‌ی روز زمین در مناطق مختلف دنیاست. رویداد روز زمین اولین بار در سال ۱۹۷۰ برگزار شد و امروزه در ۱۹۳ کشور جهان در روز ۲۲ آوریل (اوایل اردیبهشت) و در حمایت از فعالیت‌های حفاظت از محیط زیست برگزار می‌شود. دفترچه‌ی راهنمای عملی منتشر شده توسط شبکه‌ی «روز زمین» در سال ۲۰۱۸ پنج راهبرد آسان برای بهبود سبک مصرف پلاستیک ارائه می‌کند. «پنج ر» که نام انگلیسی همه‌ی آن‌ها با حرف R آغاز می‌شود کاهش (Reduce)، امتناع (Refuse)، استفاده مجدد (Reuse)، بازیافت (Recycle) و جمع‌آوری (Remove) هستند.

 

کاهش (Reduce)

بسیاری از کالای پلاستیکی که مصرف می‌کنیم ضروری نیستند. تا به حال به این فکر کرده‌اید که آیا واقعاً برای نوشیدن به نِی پلاستیکی احتیاج دارید؟ نِی تنها یکی از این کالاهای یک‌بار مصرفِ غیرضروری است. نوبت پلاستیک که می‌شود فقط باید به اندازه‌ی نیاز مصرف کرد. بسیاری از کالاهای پلاستیکی متداول و دورریختنی جایگزین‌های مناسبی دارند. شاید بد نباشد این بار پیش از مصرفِ یک کالای پلاستیکی از خود بپرسیم: «آیا به آن احتیاج دارم؟ آیا می‌توانم از کالای دیگری استفاده کنم؟»

 

امتناع (Refuse)

آیا به خاطر دارید در چند روز گذشته چه تعداد کالای پلاستیکی به صورت مجانی به شما ارائه شده است؟ با خرید نوشیدنی یک نِی مجانی هم می‌گیریم و بعد از خرید از سوپرمارکت یا فروشگاه پوشاک، یک یا چند کیسه‌ی پلاستیکی هم به ما تقدیم می‌شود. در بیشتر این موارد هزینه‌ای برای این سرویس‌های جانبی پرداخت نمی‌کنیم و همین عاملی می‌شود برای فراموش‌کردن آن‌ها. حال که از ضرر پلاستیک آگاه هستیم می‌توانیم از گرفتن این کالاها امتناع کنیم، حتی اگر مجانی باشند. ممکن است هنگام خرید برای کیسه‌ی پلاستیکی هزینه‌ی مالی پرداخت نکنیم اما این محیط زیست ماست که باید سال‌ها هزینه‌ی مصرف‌مان را پرداخت کند.

 

استفاده‌ی مجدد (Reuse)

یکی از مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده‌ی مصرف کالاهای پلاستیکی عمرِ کوتاه استفاده از آن‌هاست. وقتی یک نِی را در مهمانی یا پیک‌نیک استفاده می‌کنیم آن را دور می‌اندازیم و شخص دومی هم نمی‌تواند از نِی ما استفاده کند. بعد از خرید خوراکی‌هایی که بسته‌بندی پلاستیکی دارند به محض باز کردن بسته‌بندی آن را دور می‌اندازیم و حتی متوجه تولید زباله نمی‌شویم. اگر کمی خلاق باشیم می‌توانیم راه‌هایی برای استفاده‌ی مجدد از کالاهای پلاستیکی ابداع کنیم. برای مثال اگر به بطری آب احتیاج داریم می‌توانیم از بطری خالی‌شده‌ی نوشابه به جای بطری آب استفاده کنیم.

 

بازیافت (Recycle)

در جهانی که مصرف پلاستیک اجتناب‌ناپذیر شده هر یک از ما خواه‌ناخواه گاهی مجبور به استفاده از پلاستیک هستیم، چرا که حذف کامل پلاستیک از زندگی روزمره‌‌ کار یک روز و یک شب نیست. اما بعد از مصرف می‌توان به بازیافت فکر کرد. در مورد روش‌ها و چگونگی بازیافت زباله در شهرتان تحقیق کنید و سعی کنید با اطلاع‌رسانی در این زمینه اطرافیان‌تان را هم در این اقدام شریک کنید.

بر اساس آمار منتشر شده توسط پایگاه داده‌ باز ایران، ۷ درصد از ۲۰ میلیون تن تولید زباله‌ی سالانه در ایران بازیافت می‌شود. مرتضی خاتمی نایب رییس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس ایران طی گفت‌وگویی با اشاره به لزوم «ایجاد مدیریت مناسب در حوزه‌ی پسماند و اجرایی نمودن قوانین مربوط»، «کاهش تولید زباله» و «تفکیک مناسب در مبدأ»، این موارد را زمینه‌ای برای «توسعه‌ی کارخانجات بازیافت» و در نهایت برطرف‌کردن معضل پسماندها خواند.

پایگاه داده باز ایران با معرفیِ کمپینی در شبکه‌های اجتماعی، به منظور افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت جداسازی زباله‌های تر و خشک در مبدأ، به اطلاع‌رسانی در این زمینه پرداخته است.

 

جمع‌آوری (Remove)

با زباله‌های تولید شده چه کنیم؟‌ تلاش امروز ما برای کاهش مصرف پلاستیک لازم است ولی کافی نیست چرا که ما پیش از این محیط زیست‌مان را به شدت آلوده کرده‌ایم. اما شاید برای جمع‌آوری زباله‌های پلاستیکیِ رهاشده در طبیعت و محیط زیست‌مان هنوز دیر نشده باشد. با کمی جست‌وجو در شهرمان از اقدامات مفید کوچک و بزرگی خبردار خواهیم شد و شاید همین منجر به یافتن دوستان جدیدی هم بشود. برای مثال انجمن غیرانتفاعی «توان‌یاب» در تهران کمپینی برای جمع‌آوری درب بطری‌های پلاستیکی ایجاد کرد و عواید حاصل از آن را در جهت توانبخشی کودکان معلول جسمی صرف کرد. شاید ما هم بتوانیم با کمی خلاقیت باعث اقدام خیری شویم.