ایده‌ی برخورد دیرینه میان «دنیای اسلام» و «دنیای غرب» از اسطوره‌های خطرناکی است که در دوران مدرن به وجود آمده است. مبنای این اسطوره برداشت‌های تحریف‌شده‌ای از ماهیت اسلام و ماهیت غرب، به عنوان دو تمدن کاملاً مجزا و متخاصم، بود. در اواخر قرن نوزدهم و در اوج عصر امپراتوری‌ها، استعمارگران با ترویج بنیادگرایی تندرو میان تبعه‌های مسلمان خود، بنیان‌های مفهومی برای «نهضت اتحاد اسلامی» را به وجود آوردند.
عاشورا واقعه‌ای تاریخی نیست. بسیار بیشتر از آن، بستری برای تعریف هدفمند باورهای انسانی در چارچوب یک ایدئولوژی مشخص است. اگرچه این ایدئولوژی مشخص به بهترین شکل ممکن در فرهنگ شیعی جای گرفته اما در میان غیر باورمندان نیز هواخواهان خود را دارد.
دسیدریوس اراسموسِ رتردامی، شخصیت برجسته‌ی رنسانس شمال، عمدتاً به عنوان بزرگ‌ترین چهره در میان اولین اومانیست‌ها شناخته می‌شود. پانصد سال پیش، اراسموس با شورشی پوپولیستی به رهبریِ تحریک‌گر پرنفوذی به نام مارتین لوتر مواجه شد، قیامی که گسست‌ها و تفرقه‌های حاصل از آن کمتر از تبعات پدیده‌ای نبود که اکنون در آمریکا و اروپا شاهد آن هستیم.
با افزایش افراط‌گرایی در میان گروه‌هایی از مسلمانان و قدرت گرفتن بنیادگرایی در جوامع اسلامی، برخی از پژوهشگران مسلمان راه حل را در «اسلام میانه‌رو» یافته‌اند: برداشتی از تاریخ و ارزشهای اسلامی که با ارزشهای لیبرالی در جوامع معاصر غربی هماهنگ باشد. چنین برداشتی چه دستاوردهایی داشته، و با چه مشکلاتی و تناقضاتی مواجه است؟
در سالیان اخیر تحقیقات گوناگونی در زمینه‌ی تداوم فرهنگ ایران‌شهری در ایران اسلامی صورت گرفته ولی کمتر توجهی به یکی از اساسی‌ترین باورهای کهن ایران و چگونگیِ ادامه‌ی آن از دورترین روزگاران تا زمان حاضر صورت پذیرفته، و آن نهاد فرّه ایزدی است. چنین نهادی را مهم و اساسی می‌شماریم زیرا پایداری ملیّت ما، قوام فرهنگ کهن ما، مرهون حضور فرّه ایزدی در اندیشه‌ی ایرانیان بوده است.
در اغلب جوامع پساکمونیستی، ادیان نقشی کلیدی در فرآیند ملت‌سازی داشته‌اند، اما استونی در این میان یک استثناء است. کلیسای لوتری که از قرن شانزدهم دین اکثریت مردم استونی بود در اواخر قرن بیستم، و به موازات شدت گرفتن تحولات سیاسی-اجتماعی که با نوعی بیداری ملی همراه بود، شاهد کاهش روزافزون پیروان خود بوده است.