موسیقی جاز در جهان عرب
موسیقی جاز، به عنوان هنریغربی، در دوران «جنگ سرد» و نیمه‌ی دوم قرن بیستم تأثیر گسترده‌ای بر کشورهای غیرغربی، از جمله کشورهای عربی در خاورمیانه و آفریقا، گذاشت. این مقاله، با معرفی هنرمندان عربی که از این موسیقی تأثیر پذیرفته‌اند، تاریخچه‌ی این تأثیرپذیری را مرور می‌کند.
در دوران جنگ سرد میان ایالات متحد آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی، موسیقی جاز برگی بود در دست آمریکایی‌‌ها که با آن بر جهان اثر می‌گذاشتند و به آن الهام می‌دادند. چیزی که زمانی آوای غم و اندوه سیاه‌پوستان بود به ژانری شناخته‌شده در جهان بدل شد. در واقع، پیشرفت‌های اجتماعی و سیاسی‌ای که در موسیقی جاز تجربه شد آن را به یک «هنر متعالی» تبدیل کرد که تنها ماهرترین و آزموده‌ترین موسیقیدان‌ها می‌توانستند در آن موفق شوند.
لوییس آرمسترانگ در بیروت
در دنیای عرب، موسیقی جاز به الهام بخشیدن به نسل‌هایی از موسیقیدان‌های ژانرهای مختلف ادامه داد. البته، وقتی از یک ژانر فرعی مانند «جاز شرقی» بحث می‌کنیم، این تأثیر می‌تواند دوسویه باشد. پژوهشگران و موسیقیدان‌های جاز مدرنیستی، برای این که روح جدیدی به کارشان بدهند، به موسیقی عرب هم در میان سایر موسیقی‌های جهان علاقه نشان می‌دهند. احتمالاً عمری در جاز شرقیِ لوید میلر، بازتولید سال ۲۰۰۲، می‌تواند مثال جالب توجهی باشد.
گروه گربه‌های کوچک
تجربیات جاز در موسیقی عرب گرایش جدیدی نیست؛ یحیی خلیل (پدرخوانده‌ی موسیقی «جاز شرقی»)، وقتی که تنها چهارده سال داشت، گروه کوارتت جاز قاهره (نخستین گروه جاز در تاریخ مصر) را بنیان گذاشت. به دنبال موفقیت بالای این گروه، یحیی به آمریکا سفر کرد تا تحصیلاتش در زمینه‌ی موسیقی را پی بگیرد، و موفق شد که نزد شخصیت‌های مطرح دنیای جاز شاگردی کند، و بعدتر در بیش از بیست کشور به اجرای موسیقی پرداخت.
همچنین در این دوره، نوازنده‌ی پیانو، فتحی سلامه، یک گروه موسیقی مصری به نام «شرقیات» را بنیان گذاشت که موسیقی جاز را با حال و هوای خاورمیانه‌ای می‌نواخت. موسیقی او با ترکیب موسیقی‌های فولکلور و جاز شناخته می‌شود، و یکی از مشهورترین آلبوم‌هایش «رقص شتر» در میان بهترین آلبوم‌های این ژانر در جهان قرار دارد. گروه دیگری که در صحنه‌ی جاز مصر به شهرت رسید «افتکاسات» بود، که ترکیبی از موسیقی‌های جاز، فولکلور، و صوفیانه را ارائه کرد.
خلیل عزالدینِ شاعر می‌گوید که بعد از جنگ سال ۱۹۷۳ در مصر، به ویژه از سال ۱۹۷۴ تا میانه‌ی دهه‌ی ۱۹۸۰، گروه‌های مستقل موسیقی مصر تجربیاتی به موازات جاز آمریکایی داشتند. شاخص‌ترین‌شان گروه «گربه‌های کوچک» بود، گروهی که عمر خیرات در آن درام می‌زد و عزت ابوعوف کیبورد. موسیقی این گروه به عنوان یکی از مهم‌ترین تجربه‌های موسیقی جاز در دنیای عرب باقی مانده است. گروه «گربه‌های کوچک»، به علت سلیقه‌ی رایج مصرف‌کنندگان، در زمان خودش موفقیت بزرگی در مصر کسب نکرد، و به همین دلیل به محافل نخبگان در قاهره محدود ماند. در آن زمان، خواننده‌ی محبوب، احمد عدویه، با آهنگ‌های شعبی که همه‌ی طبقات اجتماعی دوست‌شان داشتند، سلیقه‌ی بازار را تعیین کرده بود.
عزالدین این نکته را اضافه می‌کند که این تامر کروان بود که تجربه‌ی موسیقی جاز را، با نوشتن موسیقی فیلمی چون الحیات لو لعبه (اگر زندگی بازی بود) در اوایل سال هزاره‌ی جدید میلادی احیا کرد، و همچنین قطعه‌ای که در آن شیخ زین محمود خواننده است و برای فیلم جنینه الاسماک (آکواریوم) در سال ۲۰۰۸ ساخته شده است. عزالدین معتقد است که، جدای از تلاش‌های کروان، موسیقی جاز نقش بسیار کوچکی در فیلم‌های مصری داشته است، و خیلی مختصر در فیلم‌هایی مثل لیه خلتنی احبک (من عاشقت هستم) ساخته‌ی سال ۲۰۰۰ به کار رفته است. آخرین تلاش، اما نه کم‌اهمیت‌ترین تلاش، توسط خواننده‌ی مصری محمد عداویه انجام شده، که دو آلبوم «من کلمتین» (از دو کلمه) و «الطیب احسن» (خوب بهتر است) را ارائه کرد، که به نظر عزالدین تحت تأثیر موسیقی جاز هستند.
اما شاید مهم‌ترین تجربه‌ی جاز در جهان عرب متعلق به زیاد رحبانی باشد، که در همکاری با خوانندگان لبنانی مختلف، از جمله سلما مصفی، رشا رزق، و جوزیف صقر، چندین آلبوم موسیقی ارائه کرده است. موسیقی او تجربه‌ی جاز عرب را، با کارهایی چون «بالصراحه» (صادقانه بگویم)، «الرأی العام» (نظر عمومی) ، و «دوّرها دوّر» (بچرخ بچرخ)، گسترش داد.
در اواخر دهه‌ی هفتاد و ابتدای دهه‌ی هشتاد میلادی، و به دنبال جنگ لبنان، جاز شرقی یکی از محبوب‌ترین انواع موسیقی در جامعه‌ی لبنان شده بود. موسیقی جاز طرفداران زیادی در لبنان داشت، که باعث شد این ژانر حضوری شاخص به هم زند. دیگر آهنگساز لبنانیِ جاز نوازنده‌ی ساکسیفون، توفیق فاروق، است که به خاطر ترکیب موسیقی عرب با مایه‌های موسیقی جاز شناخته می‌شود.
در سوریه، لینا شمامیان با سه آلبوم خود خواننده‌ی اول موسیقی جاز است: «هال اسمر اللون» (رنگ سیاه است)، «شامت» (رها شو) و «غزل البنات» (شعر دختران). در سودان، امیره خیر، که به عنوان «ملکه‌ی صحرای سودان» هم شناخته می‌شود، سبکی متمایزی در موسیقی جاز سودانی به وجود آورد، ترکیبی از اندوه و ملودرام، که از موسیقی صوفیانه و صحرا الهام می‌گیرد. و سرانجام این که، در مراکش، ملیکا زراع با آمیختن موسیقی گناوا و آفریقایی با موسیقی جاز به موفقیتی بزرگ دست یافته است.
برگردان: پوپک راد
آن‌چه خواندید برگردانِ این نوشته است:
Amani Emad, ‘Jazz in the Arab World: Early Attempts and New Fusions,’ Raseef22, 27 June 2017.
