مقاله

یهودی بودن در اسپانیا، به‌ویژه در جنوب کشوری که روزگاری محل زندگی جامعه‌ای پررونق بوده، کار ساده‌ای نیست. اما این امر مانع از آن نشده که بیش از ۱۰هزار ونزوئلایی تلاش کنند تا قبل از آخر سپتامبر گذشته از قانونی که به یهودیان حق بازگشت به اسپانیا را می‌داد استفاده کنند. این قانون نشان می‌دهد که اوضاع در این کشورِ آمریکای جنوبی تا چه اندازه بحرانی شده است.

از سال ۲۰۱۶، خشونت، فقر و ناامنی ونزوئلا را به لبه‌ی پرتگاه برده، جایی که خیزش‌های سیاسی به بحران‌های اقتصادی و انسانی انجامیده است. بنا به گزارش آژانس پناهندگان سازمان ملل، حدود ۴.۳ میلیون ونزوئلایی از این کشور گریخته‌اند. بسیاری از آن‌ها به کشورهای همسایه از جمله اکوادور یا کلمبیا مهاجرت کرده‌اند. اما در یک چرخش غیر‌منتظره‌ی تاریخی، یهودیان ونزوئلا سعی کرده‌اند از فرصت زودگذری که دولت اسپانیا برایشان فراهم آورده برای مهاجرت به آن کشور استفاده کنند، کشوری که تا کنون درباره‌اش چیزی نمی‌دانسته‌اند.
حدود ۵۰۰ سال پس از اخراج یهودیان اسپانیا، دولت اسپانیا در تلاش برای جبران اشتباهات گذشته مسیری قانونی برای مطالبه‌ی شهروندی، و احتمالاً تجمع دوباره‌ی یهودیان در شبه‌جزیره‌ی ایبریا، باز کرده است. به گزارش دولت اسپانیا، از زمان وضع این قانون که به یهودیان اجازه می‌داد از اکتبر ۲۰۱۵ تا انقضای آن در سپتامبر گذشته به تابعیت کشور اسپانیا درآیند، بیش از ۱۳۰هزار درخواست شهروندی ارائه شده است. وزارت دادگستری اسپانیا در بیانیه‌ای اعلام کرده است که تا ۳۱ اوت، ۶۰۲۶۶ درخواست دریافت شده اما تنها در ماه سپتامبر تقریباً ۷۲۰۰۰ نفر تقاضای اقامت کرده‌اند که اکثرشان شهروندان کشورهای آمریکای لاتین، عمدتاً مکزیک، کلمبیا و ونزوئلا هستند.

با این حال، گزارشی که اخیراً در روزنامه‌ی اسپانیایی لارازون منتشر شده پیشینه‌ی بیش از یک چهارم از تمام درخواست‌های ثبت‌شده قبل از انقضای قانون را زیر سؤال می‌برد. به گزارش روزنامه‌ی تایمز اسرائیل، «تقریباً ۴۳۰۰۰ متقاضی، یا ۲۷ درصد از کسانی که قبل از پایان مهلت در ماه اکتبر متقاضی کسب شهروندی شده‌اند‌، طبق تعریف نسبتاً لیبرال کنگره‌ی جهانی یهودیان از یهودی بودن، یهودی نیستند».

یهودیان اسپانیا در سال ۱۴۹۲ مجبور به تبعید شدند. در آن سال نیروهای کاتولیک آخرین لشگر مسلمانان را که در قرن هشتم به شبه‌جزیره‌ی ایبریا حمله کرده بودند، شکست دادند. هر چند یهودیان در دوره‌ی حکومت مسلمانان در اسپانیا شهروند درجه‌ی دو محسوب می‌شدند اما آن دوران همزمان با شکوفایی تمدن یهودی در اسپانیا بود. اما این دوره در سال ۱۴۹۲ به تلخی پایان یافت زیرا ملکه ایزابلا و پادشاه فردیناندِ کاتولیک فرمانی صادر کردند که بر اساس آن یهودیان اسپانیا باید مسیحی می‌شدند، و در غیر این صورت به قتل می‌رسیدند یا تبعید می‌شدند. یهودیانی که سعی در حفظ ایمان خود داشتند به آمریکای لاتین، آفریقا و سایر نقاط اروپا گریختند تا مناسک خود را آزادانه در آن نقاط به جا آورند. به گزارش کنگره‌ی یهودیان اروپا، امروزه اسپانیا میزبان یکی از کوچک‌ترین جوامع یهودی در اروپا است و حدود ۴۵ هزار یهودی این کشور اکثراً در مادرید و بارسلون زندگی می‌کنند.

اکنون با توجه به تعداد زیاد متقاضیان اقامت و تابعیت، سازمان‌هایی در اسپانیا و دیگر نقاط جهان تأسیس شده تا به متقاضیان کمک کنند که امور پیچیده‌ی اداری را انجام دهند. وزارت امور خارجه‌ی اسپانیا اعلام کرده که متقاضیان کسب تابعیت باید بتوانند سابقه‌ی خانوادگی خود در اسپانیا را ثابت کنند، و از عهده‌ی آزمون علاقه به فرهنگ اسپانیا برآیند، آزمونی که توسط مؤسسه‌ی تخصصی دولتی سروانتس برگزار می‌شود.

به رغم روند دشوار، تشدید بحران در ونزوئلا افزایش متقاضیان را در پی داشته است. لئون دلگادو، مدیر عملیات یک سازمان حقوقی اسپانیایی به نام «راه شیر و عسل» که به یهودیان کمک می‌کند و خود به تنهایی به درخواست بیش از ۳۰۰۰ متقاضیِ اکثراً ونزوئلایی رسیدگی کرده آمار درخواست‌های پذیرفته‌شده را اعلام نمی‌کند زیرا بر اساس قانون اسپانیا چنین کاری نقض حریم خصوصی افراد به شمار می‌رود.

اتحادیه‌ی جوامع یهودی اسپانیا، که تأیید درخواست‌ها را بر عهده دارد، به روزنامه‌ی گاردین گفته است که بیش از ۳۰ هزار تقاضا از مکزیک، ۲۶ هزار درخواست از کلمبیا، ۱۴ هزار تقاضا از ونزوئلا، ۷ هزار درخواست از آرژانتین، ۵۴۰۰ تقاضا از آمریکا و ۴۹۰۰ درخواست از اسرائیل دریافت کرده است.

اتحادیه‌ی جوامع یهودی اسپانیا، که تأیید درخواست‌ها را بر عهده دارد، به روزنامه‌ی گاردین گفته است که بیش از ۳۰ هزار تقاضا از مکزیک، ۲۶ هزار درخواست از کلمبیا، ۱۴ هزار تقاضا از ونزوئلا، ۷ هزار درخواست از آرژانتین، ۵۴۰۰ تقاضا از آمریکا و ۴۹۰۰ درخواست از اسرائیل دریافت کرده است.

فعلاً هنوز بقایای یک جامعه‌ی کارآمد یهودی در ونزوئلا وجود دارد. ادگار بنائیم، رئیس انجمن یهودیان ونزوئلا، می گوید که ۱۰ هزار یهودی در ونزوئلا زندگی می‌کنند که به ۲۰ کنیسه‌ی دائر در کشور مراجعه می‌کنند. او می‌گوید که دولت به یهودیان اجازه داده شراب و اجناس حلال وارد کنند. برای یهودیان ونزوئلا، ترک این جامعه‌ی پر جنب و جوش تصمیمی پیچیده است، به‌ویژه برای افراد مسن جامعه که نگران فرآیند جذب فرهنگی، دشواری یادگیری زبانی جدید و فرصت‌های محدود هستند.

موشه بوتبولِ ۶۳ ساله، که اجازه‌ی اقامت خود را دریافت کرده اما هنوز ونزوئلا را ترک نکرده می‌گوید: «ما به علت شرایط دشوار سیاسی و اقتصادی مجبور به مهاجرت به اسپانیا شده‌ایم و الا ونزوئلا همیشه برای یهودیان سرزمین بسیار خوبی بوده است. شروع دوباره‌ی زندگی در یک کشور خارجی کار ساده‌ای نیست.»

بسیاری از یهودیان پس از قدرت گرفتن هوگو چاوز و قطع روابط دیپلماتیک با اسرائیل از این کشور گریخته‌اند.

آن دسته از ونزوئلایی‌ها که قادر به بازگشت به اسپانیا هستند ممکن است به جاهایی مثل مالاگا بروند، شهری بین‌المللی و پر جنب و جوش در نوک جنوبی شبه‌جزیره‌ی ایبریا، که زمانی محل سکونت فیلسوف مشهور یهودی، سلیمان بن گبیرول، بوده است. امروز عبادت‌کنندگان یهودی در ایام تعطیل و شنبه‌ها در ساختمانی اداری که به صورت کنیسه بازسازی‌شده، جمع می‌شوند. یکی از اعضای این جامعه در راهروی ورودی ایستاده و شناسنامه‌های عکس‌دار یهودیان را کنترل می‌کند.

دست‌کم در مالاگا کنیسه مراجعین پروپاقرصی دارد. در سویل، پایتخت اندلس، هم جامعه‌ی یهودیان ارتدوکس و هم گروهی از یهودیان اصلاح‌طلب به نام بیت رامبام که می‌کوشد آیین یهودی را با سکولاریسم و جهانی‌شدن سازگار کند با مشکل روبرو شده‌اند. اریکا تِپلِر، خزانه‌دار بیت رامبام، می‌گوید: «ساختن جامعه‌ی یهودی در اسپانیا کاری‌ست کارستان! یهودیانی که این‌جا هستند در انزوا و اختفا زندگی کرده‌اند.»

در گرانادا و کوردوبا، که زمانی مراکز مهم فلسفه و اندیشه‌ی یهودی بودند، جامعه‌ی یهودی وجود ندارد ــ دست‌کم من نتوانسته‌ام در طول چهار سال زندگی در اندولس چنین جامعه‌ای بیابم، هر چند مدت زمان زیادی را صرف جستجوی جوامع یهودی کرده‌ام تا خانواده‌ی جوانم را برای انجام مراسم عبادی نزد آن‌ها ببرم. برای منی که این‌جا زندگی می‌کنم تصور این که زمانی جامعه‌ی یهودیِ سرزنده‌ای در آن وجود داشته دشوار است.

ونزوئلایی‌ها، از جمله آن‌هایی که به جستجوی ریشه‌های یهودی خود پرداختند تا شانس مهاجرت را به دست آورند، بین پیوستن به زندگی یهودیان اسپانیا و باقی ماندن در هرج و مرج کشورشان سرگردان شده‌اند. ماریلا برینچنو پادرو که به ونزوئلایی‌ها در گذار از برنامه‌ی پیچیده‌ی دولت اسپانیا کمک می‌کند، می‌گوید که موکلینش بر اثر فشار آخرین روزهای مهلتِ تقاضا به‌شدت مستأصل شده‌اند.

بریچنو پاردو در تماس تلفنی از کاراکاس می‌گوید: «همه می‌بینند که اینجا چه خبر است». او توضیح داد که چطور هنوز جزئیات مدارک مربوط به تعداد زیادی از یهودیان حاضر نیست، مدارکی مثل "کِتوبا" یا گواهی ازدواج و شناخت زبان لادینو، که عمدتاً یهودیان سفارادی به آن حرف می‌زنند. تصمیمات باید به سرعت اتخاذ شود. در نتیجه، تنش پاردو و موکلینش تشدید شد. وقتی در سپتامبر با پاردو صحبت ‌کردیم، گفت: «ایده‌ی آوردن یهودیان به اسپانیا برای جبران اشتباه تاریخی خوب بود اما چرا برای این قانون محدودیت زمانی قائل شدند؟» همان‌ طور که در گزارش اخیر روزنامه‌ی تایمز اسرائیل به تفصیل آمده است، اثبات تبار سفارادی دشوارترین کار است زیرا بسیاری از یهودیان هنگام مهاجرت اسناد و مدارک خود را از دست داده‌اند.

مارگاریتا مندز پاردو ، ۵۷ ساله، که زندگی خود را بین کاراکاس و مادرید تقسیم کرده، تا وقتی از قانون اسپانیا آگاه شد از یهودی‌تبار بودن خود باخبر نبود. این قانون او را به تحقیق درباره‌‌ی اصل و نسب خود واداشت. او با جست‌وجوی اینترنتی درباره‌ی اصل و نسب خود دریافت که خانواده‌اش در سال ۱۵۳۰ اسپانیا را ترک کرده و سرانجام به مسیحیت گرویده‌اند.

با این حال، این تعاریف نمی‌تواند هویت پیچیده‌ی افرادی مثل پاردو را تعیین کند. او می‌گوید: «آینده‌ی ما احتمالاً در کشورمان نخواهد گذشت اما سپاس‌گزاریم که می‌توانیم به اسپانیا برگردیم.» پسر پاردو، گیلرموی ۲۲ ساله، اکنون در مادرید زندگی و تحصیل می‌کند اما در مراسم جامعه‌ی یهودی شرکت نمی‌کند زیرا با ایمان به یهودیت بزرگ نشده است. طرفه این که هر چند هدف از این قانون تجدید حیات جامعه‌ی یهودی اسپانیا بوده اما این کشور همچنان در بلاتکلیفی به سر می‌برد زیرا جامعه‌ی یهودی دوباره زنده نشده است.

برگردان: مریم جاوید

کارا تاباچنیک روزنامه‌نگار حوزه‌ی امور حقوقی و جنایی است و مقالاتش در رسانه‌های گوناگونی همچون واشنگتن پست و بلومبرگ بیزنس‌ویک منتشر شده است. آن‌چه خواندید برگردان این نوشته‌ی او با عنوان اصلیِ زیر است:

Cara Tabachnick, ‘The Lost Tribes of Spanish Jews’, Tablet, 7 November 2019.