مقاله

مسجدِ در دست احداث در پایتخت آلبانی بزرگ‌ترین مسجد شبه‌جزیره‌ی بالکان خواهد بود. هر چند هنوز چند ماه تا گشایش این مسجد باقی مانده اما این بنای تقریباً 10 هزار متر مربعی بر گوشه‌ای از تیرانا سایه افکنده و ساختمان پارلمان را تحت‌الشعاع قرار داده است. دیوارهای آن با سنگ‌های کم‌رنگ پوشیده شده و گنبد و مناره‌هایش آن را به بنایی بی‌همتا در این محله تبدیل کرده است.

این ساختمان یادآور معماری عثمانیِ کلاسیک است؛ این امر بی‌دلیل نیست ــ هزینه‌ی آن را ترکیه تأمین کرده است. این یکی از ابَرمساجد جدیدی است که دولت رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، در داخل و خارج از این کشور ساخته است. یکی از این مساجد در آکرا، پایتخت غنا، قرار دارد و بزرگ‌ترین مسجد آفریقای غربی است. دیگری در بیشکک، پایتخت قرقیزستان، قرار دارد و بزرگ‌ترین مسجد آسیای مرکزی است. می‌گویند مسجدی که در مریلند ساخته شده بزرگ‌ترین مسجد از این دست در سراسر نیمکره‌ی غربی است. دولت ترکیه هزینه‌ی احداث دست‌کم 2000 مسجد کوچک و بزرگ را تأمین کرده و سرگرم برنامه‌ریزی و مذاکره برای احداث مساجد دیگری در دیگر نقاط دنیا است: برای مثال در ونزوئلا، که اردوغان مشغول تقویت دولت مصیبت‌زده‌ی نیکولاس مادورو است، و در کوبا، که اردوغان ادعا کرده دریانوردان مسلمان پیش از کریستف کلمب به آن‌جا رسیدند. این مساجد را آنکارا اداره خواهد کرد و ــ در مناطقی که مهاجران ترک‌تبار فراوانی را در خود جای داده ــ همان مواعظ و خطبه‌های دیکته‌شده‌ی دولتی‌ای ایراد خواهد شد که هر هفته در تمام شهرها و روستاهای ترکیه شنیده می‌شود.

سبک معماریِ عثمانیِ مسجد جدید تیرانا متمایز از سبک دیگر بناهای شهر است. (عکس: جنت شکولاکو/اِی‌اف‌پی/گِتی)

در سال‌های اخیر قدرت‌های غربی از اقدامات ضددموکراتیک و غیرلیبرال اردوغان انتقاد کرده‌اند: او دشمنان خیالی خود را پاک‌سازی و زندانی کرده است؛ به گروه‌های مسلح کُرد در سوریه و عراق حمله کرده است؛ و مشکلات مالیِ ترکیه را به گردن بانک‌ها و قدرت‌های خارجی انداخته است. در همین حال، دولت او کارزار گسترده‌ای را برای افزایش قدرت نرم خود در جهان به راه انداخته که مسجدسازی آشکارترین ثمره‌ی آن است. علاوه بر این، دولت ترکیه از تعلیمات دینی حمایت می‌کند، به مرمت بناهای دوران عثمانی پرداخته و عملیات امدادرسانیِ گسترده‌ای را به راه انداخته است. تا کنون اکثر کشورهای ذی‌نفع از این اقدامات استقبال کرده‌اند اما معدودی از آنها، به‌ویژه آلمان، نگران‌اند که نفوذ ترکیه به شکاف‌های اجتماعی دامن زند یا حتی ابزاری برای جاسوسی باشد.

به نظر سلیم کورو، تحلیلگر «بنیاد پژوهش درباره‌ی سیاست اقتصادی»، اردوغان و حزب «عدالت و توسعه» (آک‌پ)، که روابط نزدیکی با اخوان المسلمین دارد، می‌خواهند ترکیه «چیزی بیش از کشوری معمولی باشد، کشوری مهم‌تر. آنها اغلبِ اوقات این را به زبان می‌آورند.» کورو می‌افزاید که دین می‌تواند از کمک‌های فرهنگیِ متداول یا قدرت‌نمایی مؤثرتر باشد.

مساجد ترکیه را «سازمان امور دینی» یا «دیانت» اداره می‌کند. استخدام امام جمعه، نگارش خطبه‌ و صدور فتوا بر عهده‌ی این سازمان دولتی است. این سازمان در سال 1924 تأسیس شد اما در دوران حاکمیت حزب عدالت و توسعه به سرعت گسترش یافت و به سازمانی بیش از پیش سیاسی تبدیل شد که در پی افزایش نفوذ جهانیِ خود است. اکنون این سازمان بیش از 100 هزار کارمند دارد و بودجه‌اش از سال 2006، یعنی نخستین دوره‌ی نخست وزیریِ اردوغان، چهار برابر شده و به ۱۲.۵ میلیارد لیره (2 میلیارد دلار) رسیده است. این رقم از بودجه‌ی بسیاری از وزارت‌خانه‌ها، و حتی سازمان اطلاعات ملی، بیشتر است. سخنگویان «دیانت» به تماس‌های مکررم برای اظهارنظر پاسخ ندادند.

«دیانت» اغلب شکاف‌های مالی در کشورهای پذیرنده، همچون آلبانی، را پر می‌کند. در سال 1967، وقتی دیکتاتورِ وقت، انور خوجه، فرمان خداناباوریِ حکومتی را صادر کرد، دینداری ممنوع و عبادتگاه‌ها تخریب یا تغییرکاربری داده شد. پس از سقوط انور خوجه، جمعیت کشور، که 57 درصد مسلمان، 10 درصد کاتولیک و 7 درصد ارتدوکس بود، مسجد یا کلیسایی نداشت و از تواناییِ احداث عبادتگاه بی‌بهره بود. در نتیجه، سرمایه‌های خارجی به آلبانی سرازیر شد: در سال 1993، پاپ ژان پل دوم سنگ بنای یک کلیسای جامع کاتولیک را بنا نهاد؛ چند سال بعد، کلیسای ارتدوکس یونان هم احداث یکی از بزرگ‌ترین کلیساهای ارتدوکس اروپا را شروع کرد.

اردوغان و بوجار نِشانی، رئیس جمهور آلبانی، در مراسم کلنگ‌زنیِ مسجد در سال 2015. (دیلِک مرمر/خبرگزاری آناتولی، گتی)

اکثریت مسلمان آلبانی مدتی عقب ماند. در مرکز پایتخت، فقط مسجد اِتِم بِی از دوران انور خوجه جانِ سالم به در برده بود و تنها چند ده نفر می‌توانستند در آن نماز بخوانند. در هنگام تعطیلات مذهبی، نمازگزاران مجبور بودند که بیرون از مسجد در میدان اسکندربیگ تجمع کنند. بنابراین، در سال 2010 شهردار شهر، اِدی راما، مجوز احداث یک مسجد جدید توسط «دیانت» را صادر کرد. پنج سال بعد، اردوغان در مراسم کلنگ‌زنی حضور یافت و از راما، که نخست وزیر شده بود، سپاس‌گزاری کرد.

برخی از مردم از مداخله‌ی ترکیه و از سبک معماریِ مسجد گله و شکایت کرده‌اند اما بسیاری از آنها احداث «مسجد اعظم تیرانا» را تنها جدیدترین نشانه‌ی علاقه‌مندیِ یک قدرت خارجی به کشورشان می‌دانند. آرون تار، مورخ آلبانیایی، با اشاره به این موضوع می‌گوید، «نوعی رقابت‌جوییِ مذهبی وجود دارد. کشورهای مختلف و سازمان‌های دینیِ گوناگونی این‌جا جمع شده‌اند.»

کمک‌های مالیِ ترکیه از طریق «سازمان همکاری و هماهنگیِ ترکیه» هم به آلبانی رسیده است. این سازمان توزیع بخش عمده‌ای از کمک‌های مالیِ مختص توسعه را بر عهده دارد و، بنا به گزارش دفتر اردوغان، تا کنون بیش از 200 پروژه، از جمله پرو‌ژه‌های مرمت مساجد عثمانی، را در این کشور اجرا کرده است. شهردار فعلیِ تیرانا، اِریون ولیاج، می‌گوید این سازمان هزینه‌ی پروژه‌های گوناگون دیگری، از جمله احداث پارک‌ و خوابگاه‌های دانشجویی، را هم تأمین کرده است. آلبانی همچنان یکی از فقیرترین کشورهای اروپا است و ولیاج دوست دارد که صرفه‌جویی کند و بودجه‌ی خودش را خرج نکند. با وجود این، یکی از سخنگویان «سازمان همکاری و هماهنگی ترکیه» به من گفت که این سازمان هیچ پروژه‌ی مرمت و نوسازی‌ای در آلبانی ندارد، در حالی که در وب‌سایت این سازمان می‌توان فهرست این پرو‌ژه‌ها را پیدا کرد. این سخنگو تماس‌های بعدی من را بی‌پاسخ گذاشت.

دولت ترکیه هزینه‌ی احداث دست‌کم 2000 مسجد کوچک و بزرگ را تأمین کرده

ولیاج می‌گوید که از مشاهده‌ی این مسجد جدید در نزدیکیِ کلیساهای جامع کاتولیک و ارتدوکس، «به شدت لذت» می‌برد. او مطمئن است که نفوذ ترکیه بر اسلام متساهل آلبانی تأثیر نخواهد گذاشت. به نظر او، یکی از دلایل این امر این است که در دوران سلطه‌ی خداناباوری، اختلاط و معاشرت میان گروه‌های مختلف دینی رایج بود. به عقیده‌ی او، هیچ کسی دوست ندارد که سرِ میز شام دعوا راه بیندازد. علاوه بر این، به نظر ولیاج، اسلام حنفیِ ترکیه، از اسلامی که «دیگر کشورها» ترویج می‌کنند بسیار روادارتر است ــ منظور تلویحیِ او اسلام جزمی‌تری است که عربستان سعودی از زمان سقوط انور خوجه سرگرم ترویج آن بوده است. ولیاج می‌گوید، «به عنوان شهردار، خوشحال‌ام که ترکیه به ما کمک می‌کند و نه دیگر کشورها.»

به نظر می‌رسد که هدف از فعالیت‌های ترکیه در تیرانا، آکرا و دیگر نقاط مشابه افزایش قدرت نرم در کشورهایی است که مهاجران ترک‌تبار چندان زیادی ندارند. اما ترکیه در کشورهایی مثل آلمان هم که تعداد فراوانی ترک‌ در آن زندگی می‌کنند سرمایه‌گذاری کرده است. وقتی نخستین کارگران ترک‌ در دهه‌ی 1960 به آلمان وارد شدند قانون‌گذاران آلمانی از کمک «دیانت» خرسند بودند. این سازمان در آلمان مسجد ساخت، خدمات اجتماعی ارائه کرد، و خطر افراط‌گرایی را به شدت کاهش داد. اما اکنون بیش از 3 میلیون مهاجر ترک‌تبار در آلمان زندگی می‌کنند و تداوم نفوذ ترکیه سوءظن قانون‌گذاران آلمانی را برانگیخته است، به‌ویژه چون حکومت اردوغان به اختلاف‌ها دامن زده است.

سازمان دولتیِ دیگری به نام «اتحادیه‌ی ترکی-اسلامیِ امور دینی» وجود دارد که «دیانت» از طریق آن 900 مسجد از 2400 مسجد آلمان را اداره می‌کند. این سازمان خود را از نظر سیاسی بی‌طرف می‌خواند اما چند مناقشه برانگیخته است. پارسال، نشریه‌ی آلمانیِ اشپیگل گزارش داد که چند امام جمعه‌ی منصوب این سازمان از مداخله‌ی نظامی‌ِ ترکیه در منطقه‌ی عفرین در سوریه حمایت کرده‌اند. به گزارش هفته‌نامه‌ی اشترن، یکی از دیگر مساجد این سازمان به نشانه‌ی بزرگ‌داشت نبرد گالیپولی نمایشی را به روی صحنه برد که در آن کودکان اونیفرم جنگ پوشیده بودند و در نقش سربازان جان‌باخته زیر یک پرچم بزرگ ترکیه به خاک افتاده بودند. در سال 2017، مقام‌های آلمان چند امام جمعه را به ظن جاسوسی از پیروان فتح الله گولن بازجویی کردند. گولن واعظی ساکن پنسیلوانیا است و آنکارا او را طراح کودتای نافرجام سال 2016 علیه اردوغان می‌داند. در آن زمان، گزارش‌ها حاکی از آن بود که سازمان اطلاعات داخلیِ آلمان می‌خواهد «اتحادیه‌ی ترکی-اسلامیِ امور دینی» را به طور رسمی تحت نظر بگیرد.

مارکوس کربر، کارمند ارشد وزارت کشور آلمان، به من گفت که اکنون زمانِ آن فرا رسیده است که ارتباط میان آنکارا و جامعه‌ی مسلمانان آلمان کاهش یابد. به نظر او، مهاجران ترک‌تبارِ مقیم کشورهای غربی برای حزب عدالت و توسعه اهمیت راهبردی دارند اما هدف آلمان این است که در آینده امامان مساجد در داخل آلمان تعلیم ببینند و بودجه‌ی مساجد از داخل آلمان تأمین شود.

با «اتحادیه‌ی ترکی-اسلامیِ امور دینی» تماس گرفتم تا نظرشان را جویا شوم اما پاسخی دریافت نکردم. به نظر می‌رسد که این سازمان، پس از انتصاب رئیس جدید هیئت مدیره‌‌ در ژانویه‌ی امسال، مصمم است تا اجازه ندهد که آن را از دور خارج کنند. این سازمان با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که «اتحادیه‌ی ترکی-اسلامی امور دینی قدرتمندترین و مهم‌ترین ضامن تفسیرِ معقول و مدبرانه‌ی اسلام میانه‌رو برای همه‌ی مسلمانان است و خواهد بود.»

اخیراً کربر در جلسه‌ای در آنکارا در دیدار با رئیس «دیانت» و بعضی از مشاوران اردوغان به آنها گفت که «ترک‌های شما حالا ترک‌های ما هستند.» او می‌گوید که آنها از شنیدن این حرف متحیر شدند.

برگردان: عرفان ثابتی

جان ام. بِک روزنامه‌نگار مقیم استانبول است و عمدتاً درباره‌ی امور خاورمیانه می‌نویسد. آن‌چه خواندید برگردان این نوشته‌ی او با عنوان اصلیِ زیر است:

John M. Beck, ‘Turkey’s Global Soft-Power Push is Built on Mosques’, The Atlantic, 1 June 2019.