مقاله

وقتی استفان کونینگ، که سابقه‌ی روان‌پریشی دارد، به دلیل تهدید کردن یک غریبه با چاقو، مقصر شناخته شد، به نظر می‌رسید که تنها راه چاره حبس‌ طولانی‌مدت او باشد.

اما او بعد از مدتی کوتاه از زندان آزاد شد و به خانه‌ی خود در آمستردام بازگشت.

کونینگ می‌گوید: «باب یکی از شخصیت‌های مجموعه‌‌ی تلویزیونی توئین پیکس است، قاتلی که در جلد آدم‌های معصوم می‌رود و آن‌ها را وادار به کارهای هولناکی مثل آدم‌کشی می‌کند. زیر پوست من هم یک باب هست که دائماً به من می‌گوید "این آدم را بکش". از این جور چیزها. اما وقتی دواهایم را می‌خورم باب آرام می‌شود.»

کونینگ از نوعی گرایش فزاینده در هلند سود می‌بَرَد؛ گرایش به پرهیز از زندانی کردن افراد مگر در موارد ضروری. یکی از جنبه‌‌های مهم این امر، برنامه‌ی مراقبت کلان از افراد روان‌پریش است.

هومو فولکرتز، روان‌شناس مرکز پزشکی‌قانونی که به کونینگ کمک می‌کند، می‌گوید: «ما در دو جهت کار می‌کنیم؛ اوّل جلوگیری از وقوع جنایتی دیگر، و دوم رسیدگی به تألّمات روانی و مشکلات اجتماعی همراه با آن. ما فقط به مداوای مبتلایان به افسردگی نمی‌پردازیم بلکه به افراد آسیب‌پذیر نسبت به روان‌پریشی، اوتیسم و مشکلات حاد یادگیری هم رسیدگی می‌کنیم. این عوارض، اغلب با اختلالات شدید شخصیتی، اعتیاد، مشکلات مالی، بی‌خانمانی و قطع ارتباط با خانواده همراه است. چنین افرادی دچار ضربه‌ی روحی می‌شوند.

«هیچ‌کس جنایت‌ها یا خشونت آنان را تأیید‌‌‌ نمی‌کند. اما در پس ظاهر این آدم‌‌ها، دنیای بسیار غم‌انگیزی قرار دارد و اگر بخواهید همه‌ی این‌‌ ناهنجاری‌ها را اصلاح کنید، زمان زیادی می‌بَرَد.»

جرم‌شناس انگلیسی، دیوید داونس، در سال 1988، به بررسی تضاد میان سیستم زندان‌‌های آلمان با زندان‌‌های انگلستان و ولز پرداخت. امروزه، کاهش محکومیت حبس، هلند را با مشکلی غیرعادی مواجه کرده است: زندان‌‌های هلند حتی پس از اجاره دادن بعضی از آن‌‌ها به نروژ و بلژیک خالی مانده است.

از سال 2014 تا کنون، 23 زندان بسته شده یا به آسایشگاه موقتی، سرپناه و هتل تبدیل شده است. هلند، با ۵۴.۴ زندانی به ازای هر ۱۰۰هزار نفر، سومین میزان پایین زندانی در اروپا را دارا است. به گزارش مرکز پژوهش و مستندسازی وزارت دادگستری هلند صدور احکام زندان از 42 هزار فقره در سال 2008 به 31 هزار در سال 2018 رسیده است. در همین مدت، صدور احکام زندان برای جوانان بزهکار نیز دو سوم کاهش یافته است. جرائم ثبت‌شده هم با 40 درصد کاهش به 785 هزار مورد در سال 2018 تنزل یافته است.

کاهش محکومیت حبس، هلند را با مشکلی غیرعادی مواجه کرده است: زندان‌‌های هلند حتی پس از اجاره دادن بعضی از آن‌‌ها به نروژ و بلژیک خالی مانده است.

میراندا بونه، استاد جرم‌شناسی در دانشگاه لایدن، کاهش تعداد زندانیان را بررسی کرده است. او می‌گوید: «بی‌تردید در 13 سال گذشته، جمعیت زندان‌‌ها به شدت کاهش یافته است؛ تغییری‌‌ عجیب و بی‌سابقه در دنیای غرب.» به گفته‌ی او، نیمی از افراد موجود در زندان‌‌های هلند، فقط یک ماه محکومیت گرفته‌اند و تقریباً نصف بازداشتی‌‌های سال 2018 کارشان به محاکمه کشیده است. کارشناسان این کاهش را به عوامل متنوعی نسبت می‌دهند. از جمله‌ می‌توان به استفاده از میانجی‌گری به دستور دادگاه و افزایش صدور احکام محکومیت پیش از رسیدن به دادگاه یا بیرون از نظام دادگاه ــ از قبیل جریمه ــ‌ در مقایسه با دیگر کشورها اشاره کرد.

غیر از این، یک برنامه‌ی توان‌بخشی روانی ویژه به نام تی‌بی‌اس هم وجود دارد. بونه می‌گوید: «چیزی نظیر این تقریباً در هیچ‌کجای دنیا پیدا نمی‌شود. در بسیاری از کشورها دو گزینه وجود دارد: بزهکاران یا مسئول اعمال خود شناخته شده و به زندان محکوم می‌شوند یا سر از بیمارستان روانی در می‌آورند. ما برای کسانی که به طور کلی یا جزئی نمی‌توان آن‌‌ها را مسئول اعمال خودشان دانست، یک مرکز روان‌درمانی مخصوص داریم که بخشی از دستگاه دادگاه جنایی است.»

بر خلاف بیمارستان‌های به‌شدت امنیتیِ بریتانیا یا هلند، تی‌بی‌اس شرایط بسیار خاصی دارد. این افراد باید به علت ارتکاب جرم به دست‌کم چهار سال زندان محکوم شده باشند و احتمال اعتیادشان به ارتکاب جرم زیاد باشد. تمام تلاش این مؤسسه، به طور ویژه، معطوف به این است که چنین افرادی را به آغوش جامعه بازگرداند. البته اگر چنین کاری مقدور نباشد، یا بیماران تن به همکاری ندهند، ناگزیر به یک بیمارستان معمولی با تدابیر امنیتی شدید فرستاده می‌شوند و مدتی نامعلوم در آن‌جا محبوس می‌مانند.

در سال 2018، 1300 نفر تحت نظر تی‌بی‌اس بودند. این افراد در یک مرکز درمانی می‌مانند، گاهی بعد از سپری کردن یک دوره‌ی زندان، و اختلالات روانی‌شان که گمان می‌رود در ارتکاب جرم مؤثر بوده درمان می‌شود. هر دو سال یک بار، قضات درباره‌ی تمدید یا قطع دوره‌ی معالجه‌ی آن‌ها تصمیم می‌گیرند. میانگین دوران اقامت در این مراکز دو سال است.

درمانگاه سلامت روانی اینفورسا در آمستردام، به باس دِ وریسِ 30 ساله، کمک کرده است تا بعد از یک تجربه‌ی تلخ که در گذشته او را به یک حمله‌ی روان‌پریشانه خشن واداشته بود، دوباره به زندگی عادی بازگردد. او، که در سرپناه چسبیده به درمانگاه به سرمی‌برد، می‌گوید: «مهم‌‌‌‌ترین کار در تی‌بی‌اس است که روی خود کار کنید تا بتوانید به جامعه برگردید. من مسیر خیلی سختی را طی کردم. در ابتدا از اتفاقاتی که رخ داد بود شرمنده بودم و درباره‌‌‌‌‌‌‌‌‌اش حرف‌‌‌ نمی‌زدم. اما بعد از مدتی شروع کردم به حرف زدن و حالا به این‌جا رسیده‌ام.»

همانند دیگر کسانی که دوره‌ی تی‌بی‌اس را گذرانده‌‌‌‌‌‌اند، او از مرخصی هم بهره‌مند بوده و اکنون به شهر خود بازگشته و شغل و درآمد دارد و یک دوره‌ی آموزشی برای مربی‌گری شخصی را هم گذرانده است. او می‌گوید: «فکر‌‌‌ نمی‌کنم بتوان درباره‌ی احکام شدید زندان به طور مطلق قضاوت کرد. این امر به شخص بستگی دارد؛ بعضی‌‌ به آن احتیاج دارند و بعضی‌‌ نه.»

به نظر ملینا راکیچ، روان‌شناس و مدیر آسایشگاه روانی اینفورسا در آمستردام، وضع بیماران تی‌بی‌اس نه تنها به دلیل اختلالات روانی بلکه به سبب زمینه‌ی خانوادگی‌شان، همیشه پیچیده به نظر می‌رسد. او می‌گوید: «درصد بالایی از این آدم‌ها فقیر و درمانده‌‌‌‌‌اند. بعضی از آن‌‌ها مثل زنی که امروز صبح برای نهمین بار خودسوزی کرد، خیلی خطرناک‌اند. آن‌ها به خودشان و دیگران آسیب می‌رسانند. روان‌پریشی آن‌‌ها ناشی از شرایط دوران رشدشان است؛ شاید مادری داشته‌‌‌‌‌‌اند که معتاد بوده و پدری که بی‌خبر ترکشان کرده است. آن‌‌ها نه پولی داشته‌‌‌‌‌‌اند و نه خوردوخوراکی درست و نه تن‌پوشی مناسب برای زمستان... و نه کسی که مهربانانه بگوید "هوای بیرون سرد است، بلوزت را بپوش." هر کس که در دوران کودکی از این چیزها محروم شود، یاد‌‌‌ نمی‌گیرد که خود را با شرایط بزرگسالی سازگار کند.» مقایسه‌ی اوضاع کسانی که به زندان محکوم شده‌‌‌‌‌‌اند و آن‌‌هایی که دوره‌ی تی‌بی‌اس را گذرانده‌‌‌‌‌‌اند چندان آسان نیست. اما تجربه‌ی اینفورسا نشان می‌دهد که این درمان‌ها در کاهش بازگشت به رفتار قبلی مؤثر بوده است.

ملینا راکیچ، روان‌شناس، می‌گوید پیشینه‌ی کسانی که برنامه‌ی توانبخشی روانی در هلند را می‌گذرانند همیشه پیچیده است. عکس: اینفورسا

راکیچ همچنین می‌گوید: «اغلب از داخل جامعه‌ این‌جا در هلند صداهایی به گوش می‌رسد مبنی بر این که لازم است برای این‌گونه افراد تنبیهات شدید‌تری در نظر گرفته شود. اما ما می‌دانیم که در مورد آن‌‌ها، تنبیه فایده‌‌‌ای ندارد. آن‌‌ها به زندان می‌روند، آزاد می‌شوند و پس از چند ماه دست به جنایتی جدید می‌زنند.»

میریام ون دریل، روان‌شناس تی‌بی‌‌اسو درمانگر د وریس، بر این باور است که رویکرد شفقت‌آمیز منطقی‌‌‌‌ترین رویکرد است. او می‌گوید: «این که شما، به‌ویژه در زندان، چطور با بیمار رفتار‌ کنید، تأثیر زیادی در احتمال بازگشت او به جامعه دارد. اگر طوری با او رفتار کنید که انگار سگ است، او نیز همین طور واکنش نشان خواهد داد؛ ولی اگر مثل انسان با او برخورد کنید، او هم مثل انسان رفتار خواهد کرد.»

گیس ویترز، پژوهشگر ارشد اعتیاد به ارتکاب جرم در مرکز پژوهش و مستندسازی وزارت دادگستری هلند به این نکته اشاره می‌کند که صدور احکام تعلیقی در هلند بیش از پیش رایج شده است؛ چیزی که نقش ارائه‌ی خدمات در دوره‌ی آزادی مشروط را افزایش می‌دهد. او می‌گوید: «درصد زیادی از محکومان فقط مدت کوتاهی در زندان می‌مانند، امری که حالا مسئله‌ساز شده است. ما می‌دانیم که زندان جای خوبی نیست و ممکن است به از دست‌ رفتنِ شغل یا خانه‌ی فرد منجر شود؛ با وجود این، معلوم نیست که محکومیت‌‌های کوتاه‌مدت بتواند مفید باشد.»

یکی از دیگر علل کاهش تعداد زندانیان، کاهش تعداد مردان جوان و نیز کاهش شدید بزهکاری نوجوانان است ــ یکی از دلایل این امر آن است که پلیس موظف است تا برای نوجوانان دستگیرشده وکیل بگیرد؛ از دیگر دلایل این امر می‌توان به بهبود مراقبت از خانه‌ها و، به نظر ویترز، «صرف وقت فزاینده‌ی نوجوانان در اینترنت» اشاره کرد.

با وجود این، هم‌چنان مشکلات پیچیده‌ای وجود دارد؛ از جمله، نگرانی شدید عمومی در مورد بیماران روان‌پریشی که از مرخصی برنمی‌گردند؛ مثل بیماری که در سال 2017، از مرخصی بازنگشت و به زن جوانی به نام آن فِیبِر تجاوز کرد و او را کشت. پلیس بارها نسبت به جنایت‌های ثبت‌نشده، مثل موارد ناشی از اعتیاد، ابراز نگرانی کرده است؛ و بنا به گزارشی در آمستردام، این شهر از رسیدگی به فعالیت‌های مرتبط با مواد مخدر عاجز است. این امر سبب شده تا بعضی از پژوهشگران بگویند شاید کاهش تعداد زندانی‌ها در هلند ناشی از ناتوانی در کشف جرم باشد.

بونه می‌گوید: «ما در مؤسسه‌ی تی‌بی‌اس می‌کوشیم فرصت‌‌هایی برای توان‌بخشی فراهم آوریم؛ اما اگر از پیگرد جنایت‌های جدی خودداری کنیم، این امر مایه‌ی افتخار نخواهد بود.»

 برگردان: افشین احسانی

سنای بوزتاس روزنامه‌نگار حوزه‌ی اروپا، به‌ویژه بلژیک و هلند، است. آن‌چه خواندید برگردان این نوشته‌ی او با عنوان اصلیِ زیر است:

Senay Boztas, ‘Why are there so few prisoners in the Netherlands?’, The Guardian, 12 December 2019.