تاریخ انتشار:
1402/04/06
روشنک نوع‌دوست، از پیشگامان جنبش زنان در ایران
نهال تابش
روشنک نوع‌دوست یکی از زنان پیشگام تجدد در ایران است. او آموزگار، مدیر و موسس دبستان و دبیرستان «سعادت نسوان» بود، و بنیان‌گذار انجمن «پیک سعادت نسوان» و صاحب امتیاز نشریه‌‌ای به همین نام در دوران رضا شاه. هدف اصلی او آموزش دختران و زنان بود و گاهی برای تأمین مخارج مدرسه، اثاثیه و اموال خود را گرو می‌گذاشت یا می‌فروخت تا بتواند حق‌التعلیم دبیران را بپردازد.
روشنک نوع‌دوست در سال ۱۲۷۳ در رشت به دنیا آمد. تحصیل را ابتدا نزد پدر و سپس نزد شیخ محمد حسین صدرآموخته و شیخ علی تنها پی گرفت.
روشنک پس از جدایی از همسر، به تدریس خصوصی در خانه‌ها پرداخت. بعد از مدتی در خانه‌اش مدرسه‌ای سه‌کلاسه به راه انداخت که مقدمه‌ای بر تأسیس مدرسه‌ی «سعادت نسوان» در سال ۱۲۹۶ بود.
نخستین مدرسه‌ی دخترانه‌ی تهران را بی‌بی‌خانم استرآبادی یک دهه پیش‌تر و در تهران تأسیس کرده بود. مدرسه‌ای که چنان هیاهو به راه انداخت که شیخ فضل‌الله نوری فتوای مشهور «تأسیس مدارس دختران مخالف شرع اسلام است» را صادر کرد و سید علی شوشتری نیز در حرم حضرت عبدالعظیم بست نشست و در نامه‌ای سرگشاده نوشت: «وای به حال مملکتی که در آن مدرسه‌ی دخترانه تأسیس شود».
مدرسه‌ی «سعادت نسوان» یکی از اولین مدارس دخترانه‌ی رشت بود و تأسیس آن چندان آسان نبود. اجاره‌ی خانه برای زن مجرد، آن هم مطلقه، تقریباً ناممکن بود. روشنک با «اعتبار» پدر ساختمانی اجاره کرد.[1]
«...او در این کار مشقت‌های فراوانی را به جان خرید. تکفیر شد. آزار دید. و با شکستن شیشه‌ها و پرتاب سنگ و کلوخ از سوی مردمی که هنوز تحت تأثیر باورهای تعصب‌آمیز و خرافی، تحصیل بانوان را امری نادرست می‌شمردند، مواجه شد.»[2]
آموزش همواره مسئله‌ی اصلی روشنک بود و ماند. او و سایر آموزگاران امکان تحصیلِ دانش‌آموزانی را که بضاعت کافی نداشتند فراهم می‌کردند.
در سال ۱۳۰۲ نوع‌دوست، مدرسه‌ی شش‌کلاسه‌ای را با مدیریت جمیله صدیقی افتتاح کرد. در همین دوران، کلاس‌های اکابر نسوان را هم با مدیریت مهکامه محصص به راه انداخت که در مدت کوتاهی نزدیک به صد زن در این کلاس‌ها سواد آموختند.[3]
نوع‌دوست همراه با گروهی از زنانِ آن دوران «انجمن سعادت نسوان» را تأسیس کرد. «آشنا کردن زنان با مسائل روز، حرکت دادن زنان به سوی فعالیت‌های اجتماعی، مبارزه با فقر فرهنگی و اجتماعی، پرورش استعدادهای نهفته و آموزش بهداشت، از اهداف عمده‌ی جمعیت بود... [نیز] آموزش‌های هنری از قبیل خیاطی و گلدوزی و تئاتر و همچنین سوادآموزی».[4]
در زمانی که فعالیت زنان در تئاتر مرسوم نبود، این انجمن به اجرای نمایش برای زنان روی آورد. در این نمایش‌ها زنان نقش مردان را هم ایفا می‌کردند. شوکت روستا، یکی از اعضای این انجمن، می‌گوید: «از آنجایی که مخاطبین ما تنها دوشیزگان و بانوان بودند و نیز اینکه باورهای مردم در آن زمان وجود زن و مرد را به عنوان هم‌بازی نمی‌پذیرفت، ما خود نقش مردان را با پوشیدن لباس مردانه به عهده می‌گرفتیم. نمایشنامه‌های ما... بیشتر آثار مولیر بود و کار ترجمه‌ی آنها را بیشتر جمعیت فرهنگ که مختص آقایان بود به عهده داشت.» این نمایش‌ها با چنان استقبالی مواجه شد که کسری بودجه‌ی مدرسه را نیز جبران می‌کرد.[5]
در سال ۱۳۰۶ نخستین شماره‌ی دوماهنامه‌ی پیک سعادت نسوان با صاحب‌امتیازیِ روشنک نوع‌دوست منتشر شد. در همان شماره‌ی نخست اعلام شد که «این مجله به قلم و آثار فکریِ جمعی از خانم‌های حساس و معارف‌پرور گیلان اداره خواهد شد.»
اما در سال ۱۳۰۷ چاپ این نشریه متوقف شد. هرچند علت این امر روشن نیست اما می‌توان حدس زد که اختناق فضای سیاسی عامل اصلیِ تعطیلیِ هم‌زمانِ این نشریه و چند نشریه‌ی دیگر بوده است.
روشنک در سال ۱۳۰۹ قرائت‌خانه‌ای برای زنان دایر کرد. و در همین دورانِ اختناق بود که فعالیت‌هایش عمدتاً محدود به مدرسه و قرائت‌خانه بود.
پس از سقوط رضاشاه در سال ۱۳۲۰، روشنک دوباره به عرصه‌ی فعالیت‌های اجتماعی بازگشت. او در تأسیس «تشکیلات زنان گیلان» که شاخه‌ای از «تشکیلات زنان» و وابسته به «حزبِ توده‌ی ایران» بود نقشی تعیین‌کننده داشت. «در نخستین نشست آن تشکیلات، نفر اول از پنج زنی بود که به عضویت در "شورای موقت" برگزیده شد.»[6]
در دوران نخست وزیریِ مصدق و پس از تصویب لایحه‌ی «اوراق قرضه‌ی ملی» در سال ۱۳۳۰، روشنک نه تنها خودش این اوراق را خرید بلکه دانش‌آموزانش را هم به این کار تشویق کرد. اما او پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و دستگیری شماری از دوستانش «سخت رنجور»[7] شد و دوباره از عرصه‌ی فعالیت‌های اجتماعی کناره گرفت.
در سال ۱۳۳۶ بیماری رماتیسم و فشار خون و مشکلات بیناییِ روشنک اوج گرفت و در میانه‌ی سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۳۷ برای مداوا به تهران رفت.
سرانجام، او در خرداد ۱۳۳۸ در تهران چشم از جهان فرو بست و در آرامگاه ابن بابویه به خاک سپرده شد.
