مقاله

موج پرشوری از کنشگریِ نوآورانه سراسر اتحاد جماهیر شوروی سابق را در بر گرفته است. من برای سازمانی کار می‌کنم که از کنشگران مدنی حمایت می‌کند، و شاهد نیرو، خودباوری و خلاقیت جدیدی هستم که با بدبینی ناظران غربی درباره‌ی جامعه‌ی مدنی در این منطقه مغایرت دارد.

ویژگی دلچسب این کنشگرانِ متولد میانه‌ی دهه‌ی 1990 تا میانه‌ی دهه‌ی 2000 این است که با طراحان، متخصصان فناوری اطلاعات و هنرمندان ارتباط برقرار کرده‌اند تا شکل‌های جدیدی از داستان‌گویی، دفاع از آرمان‌های اجتماعی و پویشگری را بیازمایند. این امر به ایجاد شمار فراوانی از کارزارهای چندرسانه‌ای آنلاین و بازی‌های دوسویه درباره‌ی مسائل اجتماعی انجامیده است. برخی با استفاده از چت بات‌ها یا ربات‌های سخنگو به قربانیان نقض حقوق بشر کمک‌های آنی ارائه می‌کنند.

در روسیه، یک رسانه‌ی خبری مستقل به نام «تاکی دلا» فیلم آنلاین آزمایشی‌ِ دوسویه‌ای ساخته که داستان کاتیا، یک دختر جوان روس مبتلا به بیماری بدنام ایدز، را تعریف می‌کند. از بینندگان فیلم می‌خواهند که خود را به جای کاتیا بگذارند و در مواجهه با گزینه‌های پیش رو دست به انتخاب بزنند. این فیلم به موفقیت سریعی دست یافت و تنها طی چند ماه 800 هزار نفر آن را تماشا کردند. این فیلم به لطف حضور بازیگران روس جوان معروف، دیالوگ‌های همه‌کس‌فهم، و ساختار حرفه‌ای خود مخاطبانی بیش از یک سازمان غیردولتی دارد.

این امر بسیار مهم است زیرا دولت روسیه از مقابله با یکی از سریع‌ترین اپیدمی‌های ایدز در دنیا عاجز مانده است. بی‌آبرو کردن و نادانی فاجعه‌بارند. گروه‌های حمایت محلی زیر فشار فزاینده‌ای‌ هستند. آنها از جوسازی و شایعه‌پراکنی مخالفان، کاهش بودجه و فقدان ارتباط با همتایان خود در دیگر کشورها رنج می‌برند. از هنگام تصویب قانونی که سازمان‌های غیردولتی را «عوامل بیگانه» می‌خواند، یافتن راه‌های جدید برای فعالیت به امری حیاتی بدل شده است. در دسامبر، یکی دیگر از سازمان‌های غیردولتی محلیِ پیشگیری از ایدز مجبور به تعطیلی شد، که این خود یکی از دیگر دلایلی است که نشان می‌دهد چرا طرح‌هایی مثل «وسیو اسلوژنو» (Vsyo Slozhno) بیش از پیش اهمیت یافته‌اند.

این کنشگران جدید فقط از فناوری استفاده نمی‌کنند. آنها خلئی را پر می‌کنند که به علت شکاف فزاینده میان دولت و شهروندان عادی به وجود آمده است. در یکی از تحقیقات اخیر، 94 درصد از شهروندان روس‌ گفتند که دیگر برای حل مشکلات خود به دولت تکیه نمی‌کنند. این امر حاکی از معیوب بودن همان «قرارداد اجتماعی»‌ای است که حکومت ولادیمیر پوتین مدت‌هاست که بر آن تکیه کرده است. همین امر به نسل متولد در فاصله‌ی میانه‌ی دهه‌ی 1990 و میانه‌ی دهه‌ی 2000 فرصت می‌دهد تا ابراز وجود کنند.

«تاکی دلا» یکی از پیشگامان این عرصه است و روزنامه‌نگاری دقیق را با حمایت مستقیم از سازمان‌های خیریه‌ای ترکیب می‌کند که به همان مسائلی می‌پردازند که این رسانه آنها را پوشش می‌دهد. پارسال «تاکی دلا» 250 هزار فقره کمک مالی آنلاین دریافت کرد. کارزارهای جمع‌آوری کمک‌های مالی توسط شعبه‌ی سازمان شفافیت بین‌الملل در مسکو و روزنامه‌ی مستقل «نوو وِرِمی» (عصر جدید)، که از سوی دادگاه به پرداخت جریمه محکوم شده، هم موفق بوده‌اند-امری که بی‌تردید نشانه‌ی تمایل جدید روس‌ها به دفاع و پشتیبانی از جامعه‌ی مدنی مستقل است.

بسیار مایه‌ی دلگرمی است که این امر در مورد مسائل حقوق بشری «سخت‌تر»ی مثل شرایط زندان‌ها و شکنجه هم صدق می‌کند. مطالعات نشان می‌دهد که مطالبه‌ی اصلی روس‌ها دیگر نه «دولت قدرتمند» بلکه «عدالت» است، و گروه‌های مدافع حقوق بشر هم به تدریج دارند خود را با این تغییر وفق می‌دهند. بعضی از این گروه‌ها کنشگری را با روزنامه‌نگاری، طراحی و فیلم‌سازی ترکیب می‌کنند.

آنتون والکوفسکی، یک موزه‌بان جوان، «تجمعات کوچکی» را در میدان‌های شهر و بناهای متروکه سازمان‌دهی می‌کند.

«تیم 29»، یک گروه مدافع آزادی رسانه‌ها که در سن پترزبورگ مستقر است، وکلا و روزنامه‌نگاران را گرد هم می‌آورد. این گروه گزارش‌های تراز اولی درباره‌ی پرونده‌های دادگاهی، قوانین جدید و نقض حقوق بشر منتشر می‌کند. افزون بر این، راهنماهای دیجیتال مصوری (نظیر «چطور در تظاهرات شرکت کنیم و آن را به هم نریزیم») تولید می‌کند. این گروه یک بازی آنلاین هم تهیه کرده که توصیه‌هایی به بازداشتی‌ها ارائه می‌کند. 75 درصد از کاربران این بازی کمتر از 35 سال دارند، امری که نشان می‌دهد این گروه در مقایسه با سازمان‌های حقوق بشریِ سنتی‌تر قادر به جذب مخاطبان جدیدی است.

این تغییر مدنی تنها در روسیه رخ نداده است. در ارمنستان، خوش‌بینی و نیروی جامعه‌ی مدنیِ جوان، مُسری است. هر کس هنوز فکر می‌کند که اوضاع در دوران پس از شوروی کاملاً تیره و تار است باید به ارمنستان سفر کند. پارسال، کنشگران جوان آشنا با فناوری نقش مهمی در تشویق شهروندان به شرکت در تظاهرات بازی کردند -نوعی بسیج توده‌ای که به استعفای نخست وزیر انجامید. مهارت‌های ارتباطی آنها صلح‌آمیز ماندن تظاهرات را هم تضمین کرد.

در بلاروس، کنشگران دیجیتال وب سایتی ساخته‌اند تا به شهروندان کمک کنند. استقبال مردم دولت را مجبور کرد که قانون مناقشه‌انگیز اصلاح حقوق بازنشستگی را تغییر دهد. داریا سازانوویچ، که خود را یک «تصویرگر متعهد به مسائل اجتماعی» می‌خواند، از نقاشی و کارتون برای افزایش آگاهی مردم از لزوم تغییر استفاده می‌کند. او می‌گوید، «سازمان‌های غیردولتی اغلب اسیر آمار و ارقام می‌شوند. ما می‌دانیم که چطور بهتر با مخاطب ارتباط برقرار کنیم.»

در آذربایجان، که فضای مدنی در آن عملاً بسته است، کنشگران تبعیدی با کنشگران مقیم وطن ارتباط دارند. «میدان تی‌وی»، یک شبکه‌ی تلویزیونی آنلاین که از برلین اداره می‌شود، بیش از 500 هزار بیننده در داخل آذربایجان دارد. در همین حال، یک خواننده‌ی محبوب رَپ آذربایجانی به نام جمال علی، که اکنون در آلمان زندگی می‌کند، ترانه‌های تندی علیه فساد و بی‌عدالتی سروده که بر سر زبان‌ها افتاده است.

کنشگران جدید دوست دارند که از طریق هنر با مردم ارتباط برقرار کنند. در جنوب روسیه در شهرهای ولگوگراد و ولادی‌قفقاز، آنتون والکوفسکی، یک موزه‌بان جوان، «تجمعات کوچکی» را در میدان‌های شهر و بناهای متروکه سازمان‌دهی می‌کند تا به بحث درباره‌ی مسائل اجتماعی از قبیل مدیریت نامناسب شهری، بی‌اعتنایی به سالخوردگان و حافظه‌ی تاریخی دامن بزند. او به من می‌گوید، «هنر مشارکتی ساده، ارزان و مفید است. این نوع هنر شهروندان را طوری درگیر می‌کند که اغلب به تنهایی از کنشگری مدنی سنتی برنمی‌آید.»

این کشورها با اقتدارگرایی فزاینده مواجه‌اند و ممکن است این گروه‌ها کم‌اهمیت به نظر برسند  اما دارند توجه مردم را به مشکلات عینی‌ای نظیر بیماری‌ها، آلودگی هوا، بدنامی‌های اجتماعی و حکم‌رانیِ بد جلب می‌کنند.

این نخستین نسل واقعی کنشگران پس از شوروی است. آنها برای جلب مخاطب از فناوری و طنز استفاده می‌کنند، به طرقی که آنها را از کنشگران قبلی متمایز می‌کند. آنها فعال‌تر، پویاتر و مقاوم‌تر از آن‌اند که بسیاری از ما انتظار داشتیم. به احتمال زیاد، آنها مبارزه‌ای طولانی در پیش دارند اما روحیه‌ی نوآوری‌شان کورسوی امید را روشن نگه می‌دارد. آنها در خورِ حمایت‌اند.

برگردان: عرفان ثابتی

باربارا فون او-فریتاگ متخصص علوم سیاسی و مشاور سازمان غیردولتیِ «مرکز جامعه‌ی مدنی پراگ» است. آن‌چه خواندید برگردان این نوشته‌ی او با عنوان اصلی زیر است:

Barbara von Ow-Freytag, ‘In former Soviet states, a new tech-savvy resistance is stirring’, The Guardian, 9 January 2019.