پناهجویان در ترکیه، مسئله‌ای حقوق بشری یا مهره‌ای در دست سیاستمداران
balcanicaucaso
موقعیت ترکیه به عنوان پلی میان خاورمیانه و آسیای مرکزی و اروپا، این کشور را به معبری برای مهاجرت از کشورهای شرقی به کشورهای غربی تبدیل کرده است. در طول تاریخ هم آناتولی مسیر گذر مهاجرت‌های جمعی و میزبان میلیون‌ها مهاجر بوده است. البته این مهاجرت‌ها که دلایل و پیامدهای گوناگونی دارند، در نهایت در پیدایش جغرافیای رنگارنگ آناتولی هم مؤثر بوده‌اند. اما در چند سال اخیر وضعیت پناهجویان در ترکیه به مسئله‌ای ملی و بین‌المللی تبدیل شده است.
پناهجویان در ترکیه، تاریخی بی‌پایان
امپراتوری عثمانی مقصد اصلی مهاجران مسلمان از مناطق قفقاز، دریای سیاه، کشورهای شرق اروپا و بالکان بود که توسط قدرت‌های مسیحی تسخیر شده بودند. اما امپراتوری عثمانی علاوه بر مسلمانان، مقصدی برای پناهندگان غیرمسلمان هم بود. بارزترین نمونه‌ی آن، یهودیانی بودند که عمدتاً در قرن شانزدهم با اخراج از اسپانیا و پرتغال به عثمانی پناهنده شدند و فرزندان آنها هسته‌ی اصلی جامعه‌ی یهودیان ترکیه را تشکیل می‌دهند. در ابتدای قرن بیستم و پس از وقوع انقلاب اکتبر نیز پناهجویان بسیاری از روسیه، به‌ویژه از مناطق مسلمان‌نشین اتحاد جماهیر شوروی، به امپراتوری عثمانی و سپس ترکیه فرار کردند که اخلاف بسیاری از آنان هنوز هم در این کشور زندگی می‌کنند. پس از جنگ جهانی اول، موج مهاجرت به سمت جمهوری ترکیه ادامه یافت و جمهوری ترکیه همانند امپراتوری عثمانی میزبان بسیاری از پناهندگان و مهاجران شد. در فاصله‌ی سال‌های ۱۹۲۳ تا ۱۹۵۰ نزدیک به 850 هزار نفر از ترک‌های مسلمانِ ساکن کشورهایی مثل یونان، بلغارستان، رومانی و یوگسلاوی به ترکیه مهاجرت کردند.
در دوران معاصر نیز بسیاری از مردم منطقه برای فرار از جنگ، خشونت یا دستیابی به شرایط بهتر اقتصادی و اجتماعی به ترکیه مهاجرت کرده‌اند یا به عنوان پناهجو سعی کرده‌اند که از طریق ترکیه به کشورهای غربی برسند.
اولین و یکی از مهم‌ترین امواج ورود پناهجویان به ترکیه در دوران معاصر، پس از وقوع انقلاب ایران شکل گرفت. سرکوب آزادی‌های فردی و اجتماعی در ایران و همچنین جنگ هشت‌ساله‌ی ایران و عراق، موج فرار به ترکیه به قصد مهاجرت به غرب را رقم زد. تعداد ایرانیانی را که در دهه‌ی شصت به ترکیه رفتند بیش از یک میلیون نفر تخمین می‌زنند. در فاصله‌ی سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ ترکیه با میانگین سالانه ۲۶۵۰ پناهجوی جدید از ایران، پس از بریتانیا، دومین مقصد مهم پناهجویان ایرانی بوده است. و بین سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۶ همواره بیشترین درصد پناهجویان در ترکیه، ایرانی بودند.
با حمله‌ی عراق به کویت در سال ۱۹۹۰، و مداخله‌ی نظامی آمریکا برای اخراج نیروهای عراق، تعداد بسیار زیادی از عراقی‌ها نیز به عنوان پناهجو به ترکیه گریختند. پناهجویان دیگر کشورها، و به‌ویژه افغانستان، و بعضی کشورهای آفریقایی مانند نیجریه، سومالی و غنا بخش دیگری از پناهجویان ترکیه را تشکیل می‌دهند. با شروع درگیری‌های داخلی و سپس جنگ تمام‌عیار در سوریه، وضعیت پناهجویی در ترکیه به کلی رنگ دیگری گرفت و مسئله‌ی پناهجویان عملاً به یکی از مهم‌ترین مسائل داخلی و بین‌المللی ترکیه تبدیل شد.
از شش سال پیش و با شروع جنگ در سوریه تاکنون، ترکیه بیشترین تعداد پناهجو در جهان را داشته است. سلین اونال، سخنگوی کمیساریای عالی پناهجویان سازمان ملل متحد در ترکیه، در مصاحبه‌ای به مناسبت «روز جهانی پناهجویان» گفت: «ترکیه با میزبانی از بیش از چهار میلیون پناهجو در شش سال اخیر به طور متوالی بیشترین شمار پناهجویان در جهان را میزبانی کرده است.» او همچنین از همکاری‌های ترکیه با این سازمان در حمایت از پناهجویان تشکر کرد.
پس از ورود پناهجویان سوری به ترکیه و همچنین تغییر سیاست‌های دولت ترکیه به رهبری رجب طیب اردوغان، وضعیت پناهجویان، به‌ویژه پناهجویان غیر سوری، در ترکیه بدتر از قبل شد. پس از سال ۲۰۱۸ که این تغییر سیاست‌ها به تصویب قوانین جدید «مهاجرتی-پناهجویی» انجامید، پناهجویان با شرایط جدیدی روبرو شدند که قبلاً با آن مواجه نبودند.
قوانین پناهجویی در ترکیه، چه بوده و چه شده است؟
بر اساس کنوانسیون ژنو پناهجو به شخصی گفته می‌شود که در کشور خود به علل سیاسی، نژادی، مذهبی یا گرایش‌های جنسی در خطر بوده و از کشوری بیگانه درخواست حفاظت و حق اقامت به عنوان پناهنده را کرده و در انتظار تصمیم‌گیری در مورد وضعیت خود مطابق با مقررات داخلی و بین‌المللی است. ترکیه کنوانسیون ژنو را با یک تبصره‌ی عجیب تصویب کرده است. براساس این تبصره، تنها شهروندان کشورهای اروپایی می‌توانند از دولت ترکیه درخواست پناهندگی کنند. افرادی که از خارج از کشورهای غربی خود را به ترکیه می‌رسانند و درخواست پناهندگی می‌کنند، به عنوان «پناهنده‌ی مشروط» شناخته می‌شوند. تا قبل از سال ۲۰۱۸، این افراد با مراجعه به واحد پناهندگان سازمان ملل نام خود را به عنوان پناهجو ثبت کرده و سپس در انتظار روند تصمیم‌گیری باقی می‌ماندند.
در فاصله‌ی سال‌های ۱۹۲۳ تا ۱۹۵۰ نزدیک به 850 هزار نفر از ترک‌های مسلمانِ ساکن کشورهایی مثل یونان، بلغارستان، رومانی و یوگسلاوی به ترکیه مهاجرت کردند.
اما در سپتامبر ۲۰۱۸ دولت ترکیه قوانین مربوط به ثبت‌نام پناهجویان در ترکیه را تغییر داد و شرایط سخت‌گیرانه‌تری را وضع کرد. براساس این قوانین، اداره‌ی کل مهاجرت ترکیه به عنوان نهادی ملی با حمایت سازمان‌های بین‌المللی، مسئولیت ثبت‌نام و بررسی پرونده‌های پناهجویان را برعهده گرفته است. پناهجویان با مراجعه به اداره‌ی کل مهاجرت هر استان درخواست خود مبنی بر تقاضای حمایت بین‌المللی را ثبت کرده و کارت شناسایی‌ای با اعتبار ۳۰ روزه‌ای دریافت می‌کنند که هر ماه نیاز به تمدید دارد. با تصویب این قانون، کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان، تنها به خدمات مشورتی به پناهندگان و پناهجویان ادامه می‌دهد. به این صورت، دولت ترکیه به تنها مرجع قانونی برای ثبت‌نام و تصمیم‌گیری در مورد پناهجویان تبدیل شده است.
دیدم دانیش، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه گالاتاسرای و عضو «انجمن تحقیقات مهاجرت ترکیه»، می‌گوید: «یکی از اصلی‌ترین مشکلاتی که با تصویب قوانین جدید مهاجرتی و پناهجویی در ترکیه برای سازمان‌های حقوق بشری وجود دارد، این است که دیگر هیچ آمار و اطلاعات دقیقی از پناهجویان و شرایط آنها در ترکیه موجود نیست. تنها اداره‌ی مهاجرت ترکیه به این اطلاعات دسترسی دارد و این قانون دست دولت ترکیه را برای فشار بر پناهجویان و در مواردی بازگرداندن آنان به کشور مبدأ باز گذاشته است.»
مسئله‌ی پناهجویان در سیاست ترکیه
مسئله‌ی پناهجویان، چه در عرصه‌ی روابط بین‌الملل و چه در صحنه‌ی رقابت‌های سیاسیِ داخلی، نقش مهمی را در سیاست ترکیه ایفا می‌کند. در چند سال اخیر، دولت ترکیه نشان داده است که همواره پناهجویان را در حکم مهره‌ای برای بازی‌های سیاسی خود می‌داند. پس از دیدار رجب طیب اردوغان با حسن روحانی در دسامبر سال ۲۰۱۹ در اجلاس کشورهای اسلامی، ۳۳ پناهجوی ایرانی از ترکیه به ایران بازگردانده شدند. چند ماه بعد سه تن از این پناهجویان به نام‌های امیرحسین مرادی، سعید تمجیدی و محمد رجبی که در اعتراضات آبان‌ماه 1398 ایران شرکت کرده بودند حکم اعدام گرفتند. این موضوع از یک طرف با واکنش شدید ایرانیان مواجه شده است و از طرف دیگر فعالان حقوق پناهجویان و سازمان‌های حقوق بشری در ترکیه به روند بازگرداندن این پناهجویان اعتراض کرده‌اند. گفته می‌شود که مسئولانی در اردوگاه پناهجویان به آنها گفته‌اند: «به دستور رئیس‌جمهور ترکیه و به خاطر دیدار اخیر او با حسن روحانی، تمامی بازداشتی‌ها باید به ایران بازگردانده شوند.»
این اولین باری نبود که دولت ترکیه از پناهجویان به عنوان ابزاری سیاسی برای منافع خود استفاده می‌کرد. قبل‌تر هم دولت ترکیه متهم شده بود که تعدادی از پناهجویان سوریه‌ای را از ترکیه اخراج کرده و به سوریه بازگردانده است. اما ترکیه این اتهام را رد کرده و فاروق قیماقچی، معاون وزیر خارجه ترکیه، گفته بود: «ما هیچ‌کسی را به سوریه اخراج نمی‌کنیم.»
مسئله‌ی پناهجویان به یکی از مهم‌ترین مسائل سیاست داخلی در ترکیه تبدیل شده است. یکی از مهم‌ترین موضوعات در انتخابات شهرداری‌های سال گذشته، به‌ویژه در شهر‌های بزرگی مانند استانبول و آنکارا، مسئله‌ی پناهجویان بود. هر یک از نامزدها سعی داشتند تا بر برنامه‌ی خود در قبال پناهجویان، به‌ویژه پناهجویان سوری، تأکید کنند. هرچند دو رقیب اصلی از حزب «اعتدال و توسعه» و «جمهوری خلق» سعی می‌کردند تا با ادبیاتی انسان‌دوستانه با موضوع روبرو شوند اما دغدغه‌ی هر دو، یک چیز بود: چگونه می‌توان بحران پناهجویان در استانبول را فیصله داد.
افزایش نرخ بیکاری، تورم و وضعیت بد اقتصادی هم از دیگر عواملی است که وضعیت پناهجویان در ترکیه را وخیم‌تر از پیش کرده است. از یک طرف، بسیاری از مردم ترکیه پناهجویان را تهدیدی برای اشتغال خود می‌دانند و از طرف دیگر، دولت ترکیه به پناهجویان به مثابه‌ی ابزاری برای کسب درآمد نگاه می‌کند. به عقیده‌ی بسیاری از صاحب‌نظران، نیروی کار ارزان پناهجویان، به‌ویژه در بخش ساخت‌وساز که یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی در ترکیه است، در سخت‌گیری‌های دولت ترکیه بر پناهجویان بی تأثیر نبوده است. وضعیت معلق این نیروی کار که معمولاً با دستمزدی بسیار پایین‌تر از کارگران قانونی کار می‌کنند دست کارفرمایان ترک را برای سوءاستفاده و به رسمیت نشناختن حقوق این پناهجویان باز گذاشته است.
خشونت سیستماتیک علیه پناهجویان
در کنار این سیاست‌ها نباید از افزایش بی‌سابقه‌ی نفرت از پناهجویان، و به‌ویژه پناهجویان سوری، در فضای اجتماعی ترکیه بی‌تفاوت گذشت. در سال‌های اخیر، اخبار فراوانی درباره‌ی افزایش نفرت‌پراکنی و خشونت علیه پناهجویان در ترکیه منتشر شده است.
این موج را می‌توان تا حدی ناشی از سیاست‌های دولت ترکیه در تحریک احساسات ناسیونالیستی دانست. اما نباید فراموش کرد که این نوع نگرش تنها منحصر به حزب عدالت و توسعه و احزاب پان‌ترکیست در قدرت نیست و در دیگر احزاب، به‌ویژه احزاب ملی‌گرا هم دیده می‌شود. رسانه‌های جریان اصلی هم در این نفرت‌پراکنی سهیم‌اند.
این نگاه تحقیرآمیز و تهدید‌محور به پناهجویان، و به‌ویژه پناهجویان عرب و افغان، را می‌توان در حزب اپوزیسیون جمهوری خلق هم که به عنوان چپ میانه در ترکیه شناخته می‌شود مشاهده کرد. تبلیغات کمالیست‌ها که دولت اردوغان را به اعطای امتیازاتی ویژه به پناهجویان سوری متهم می‌کنند، بخشی از این تبلیغات ضد پناهجویی در ترکیه است.
افزایش کنترل‌های نیروهای امنیتی برای ممانعت از تردد مهاجران غیرقانونی و پناهجویان به افزایش مرگ‌ومیر پناهجویان انجامیده است. در ژوئیه‌ی امسال، جسد ۲۴ پناهجو در دریاچه‌ی وان پیدا شد؛ این پناهجویان برای روبرو نشدن با پست‌های بازرسی پلیس از این دریاچه می‌گذشتند اما کشتی حامل آنها در اثر توفان غرق شد. به گفته‌ی مقامات ترکیه، قاچاقچیان انسان برای دور زدن ایست‌های بازرسی پلیس در مسیرهای اصلی تردد مهاجران از ایران به ترکیه، پناهجویان را از مسیر خطرناک دریاچه‌ی وان عبور می‌دهند.
در سال‌های اخیر، گزارش‌های متعددی از خشونت و نژادپرستی علیه پناهجویان در رسانه‌های ترکی و بین‌المللی منتشر شده است.
در نهایت به‌‌رغم تلاش‌های فعالان حقوق پناهجویان در ترکیه و فشار نهادهای بین‌المللی بر دولت ترکیه، به نظر می‌رسد که این کشور عزم خود را برای سخت‌گیری با پناهجویان و استفاده از آنان به عنوان ابزاری برای معاملات سیاسی جزم کرده است.
