اقلیتهای دینیِ ایران در کجای انقلاب مشروطیت ایستادند؟ آیا به تعبیر ولفانگ بورشرت، نمایشنامهنویس آلمانی، آنان «بیرون و پشتِ در» جنبش مشروطیت جا ماندند، و یا آنکه بهرغم محدودیتها و تنگناها، به نقشآفرینی پرداختند؟ زرتشتیان، یهودیان، ارامنه و بهائیان به چه ترتیب این انقلاب را از سر گذراندند؟ مجموعهی حاضر به وارسی این پرسشها میپردازد و پیوندهای دوسویهی میان ناهمنوایان دینی و جنبش مشروطیت را بر میرسد.
سهم ارامنهی ایران در انقلاب مشروطیت، حتی با حذف نظریِ نقش ارمنیان غیرایرانی، قابل توجه و ارزشمند است. آنان از ابتدای عصر قاجاریه، به دلیل آشنایی با زبانهای اروپایی، به استخدام دولت درآمدند و به منصبهای ردهبالایی مانند ترجمان، سفیر و حتی وزیر ارتقا یافتند.
در میانهی پادشاهی پنجاهسالهی ناصرالدینشاه، رفتهرفته تغییراتی اندک، اما معنادار، در وضعیت نامساعد یهودیان ایران پدیدار شد. در حقیقت، نخستین سفر ناصرالدینشاه به اروپا (۱۸۷۳) و دیدار او با نمایندهی آلیانس فرانسه، سرآغازی بود در بهبود نسبیِ وضعیت یهودیان.
حضور زرتشتیان ایران در انقلاب مشروطیت، از عهد ناصری ریشه میگیرد. آن زمان که، تاجری خردهپا، اما مصمم، به سرپرستی زرتشتیان ایران برگزیده میشود تا به کاروبار آنان سامانی بدهد.