مقاله

هفته‌ی گذشته دولت چین با انتشار گزارشی کوشید تا رفتار خود با اقلیت مسلمانِ اویغور این کشور را توجیه کند. دهه‌هاست که دولت چین تلاش می‌کند تا روایت خود از ایالت سین‌کیانگ، واقع در شمال غربی چین، را به کرسی بنشاند. اکنون نزدیک به ۱.۵ میلیون نفر در اردوگاه‌های کار اجباری در این استان زندانی هستند.

در این گزارش دولتیِ ۶۹۰۰ کلمه‌ای، که از طرف «دفتر اطلاعات شورای دولتی چین» منتشر شده، ادعاهای فراوانی مطرح شده است. بر اساس یکی از این دعاوی، اسلام به زور بر فرهنگ اویغور تحمیل شده است. پژوهشگران و فعالان اویغور با انتقاد از این گزارش، آن را نوعی تلاش برای بازنویسی تاریخ اویغور شمرده‌اند.

ما این گزارش دولتی، موسوم به «مسائل تاریخی مربوط به سین‌کیانگ»، را فصل به فصل بررسی کردیم تا به واقعیت نهفته در پس این ادعاها نگاهی دقیق‌تر بیندازیم.

ابتدا باید کمی به اوضاع و احوال اشاره کنیم: اویغورها یکی از اقلیت‌های قومی در چین هستند که تُرک‌تبارند. آنها زبان خاص خود را دارند که به زبان‌های ترکی و اوزبکی شباهت‌هایی دارد و با الفبای عربی نوشته می‌شود. اویغورها موسیقی، رقص‌ها، پوشش سنتی و آداب و رسوم خاص خود را دارند که متمایز از سنت‌های چینیِ قوم هان است. اویغورها عمدتاً مسلمان‌اند، از تعالیم قرآن پیروی می‌کنند و به مسجد می‌روند.

مردان اویغور در کاشغر سرگرم برگزاری مراسم سنتی مِشرِپ که شامل شعر، رقص، موسیقی و سخنرانی است.

اما پذیرش بسیاری از واقعیت‌های فرهنگ و تاریخ اویغور برای دولت چین دشوار است زیرا این دولت خواهان یک‌دست‌سازی و شدت عمل در منطقه‌ی پهناور جاده‌ی ابریشم است که در استان سین‌کیانگ قرار دارد. دهه‌هاست که خطر جدایی‌طلبی، تروریسم و استقلال اویغورها از چین مایه‌ی نگرانی جمهوری خلق چین بوده است.

بسیاری از اویغورهای خارج از چین از میهن خود با نام «ترکستان شرقی» یاد می‌کنند و در سال‌های طولانی مبارزه بر سرِ استقلال اویغورها هم آنها و هم دولت اغلب به خشونت متوسل شده‌اند. هدف از انتشار گزارش اخیر دولت، ارائه‌ی تعریف جدیدی از مشکل جدایی‌طلبی اویغور و هویت اسلامی در چین است. به قول نویسندگان این گزارش، «برخورد درست با مسائل تاریخی یکی از اصول است.»

ما بعضی از ادعاهای این گزارش را دقیق‌تر بررسی کردیم:

«اسلام نه دین بومی اویغورها است و نه تنها نظام اعتقادی آنها». ص ۳

این یکی از شعارهای تبلیغاتی در سین‌کیانگ است. اغلب در چین به اویغورها می‌گویند که میراث «بومی» خود را بپذیرند و از جنبه‌های مذهبی‌تر آداب و رسوم اسلامی دست بردارند. برای مثال، زنان در سین‌کیانگ نباید روسری داشته باشند و ریش مردان نباید بلند باشد، و وجود کتاب‌های اسلامی در خانه می‌تواند به دستگیری صاحب‌خانه بینجامد.

در واقع، اسلام حدود هزار سال بخشی از زندگی اویغورها بوده است. دَرِن بایلِر، پژوهشگر و مردم‌شناس در دانشگاه واشنگتن، می‌گوید، «بالاخره زمانی بومی شده است. مگر نه؟» او توضیح می‌دهد که چطور دستگاه تبلیغاتی چین اغلب می‌کوشد تا «فرهنگ را از دین جدا کند.»

دیوارنگاره‌ای در تورپان، سین‌کیانگ، در سال ۲۰۱۷، که زنان را تشویق می‌کند تا از پوشش اسلامی دست بردارند و فرهنگ به اصطلاح بومیِ خود را بپذیرند. عکس: کودا استوری.

به این نقاشی دیواری در سین‌کیانگ درباره‌ی زنان اویغور نگاه کنید. این دیوارنگاره آنها را تشویق می‌کند که از پوشش اسلامیِ محافظه‌کارانه دست بردارند و به سبک زندگی سنتیِ اویغور بازگردند.

«گرویدن اویغورها به اسلام ناشی از انتخاب آزادانه‌ی مردم معمولی نبود بلکه نتیجه‌ی جنگ‌های مذهبی و تحمیل اسلام توسط طبقه‌ی حاکم بود.» ص ۱۵

شاید این سطر از گزارش مهم‌ترین ادعای دولت برای توجیه سرکوب فعلی اویغورها در سین‌کیانگ باشد.

به نظر بایلر، «این روایت چنین القاء می‌کند که چین دارد اویغورها را از دست خودشان و اسلام نجات می‌دهد. اگر فکر کنید که اسلام به اویغورها تحمیل شده است، در این صورت تصور می‌کنید که دارید اویغورها را نجات می‌دهید.»

ورود اسلام به زندگی اویغورها عاری از جنبه‌های نظامی نبود اما به عقیده‌ی بایلر، «هیچ اویغوری امروز اسلام را نوعی تحمیل نمی‌داند. آنها در فرهنگ اسلامی به دنیا می‌آیند و خود را بخشی از آن می‌دانند.»

«سین‌کیانگ به آزادی اعتقادات دینی که در قانون اساسی جمهوری خلق چین تصریح شده کاملاً پایبند است و آن را محترم می‌شمارد. سین‌کیانگ به آزادی شهروندان برای عقیده داشتن یا نداشتن به هر دینی احترام می‌گذارد.» ص ۱۴

این نخستین بار نیست که گزارش دولتی چنین القاء می‌کند که اویغورها آزاد هستند که به اسلام عمل کنند. اما واقعیت کاملاً متفاوت است. نورجمال عطاءالله، که در سال ۲۰۱۶ از شهر خُتَن در استان سین‌کیانگ فرار کرد، می‌گوید: «ما به هیچ وجه آزاد نبودیم که به کودکانمان اسلام را آموزش دهیم.»

امینه ابووایِط، یکی دیگر از مهاجران اویغور که از اورومچی گریخته، می‌گوید: «دوستان و همسایگانم به من هشدار می‌دادند که شب‌ها چراغ روشن نکنم. حتی اگر برای دست‌شویی رفتن چراغ روشن کنید، شک می‌کنند که دارید در شب نماز می‌خوانید. این کار ممنوع است.»

دیوارنگاره‌ی دیگری در سین‌کیانگ به اویغورها هشدار می‌دهد که در اماکن عمومی شعائر و مناسک مذهبی را به جا نیاورند و فعالیت‌های دینی غیرقانونی را انجام ندهند. عکس: کودا استوری

در گوشه و کنار سین‌کیانگ مساجد را با خاک یکسان می‌کنند. بر اساس گزارش مشترک روزنامه‌ی گاردین و وب‌سایت بلینگ‌کت که در ماه مه منتشر شد، از سال ۲۰۱۶ تا کنون بیش از ۲۴ مکان مذهبی اسلامی به طور کامل یا ناقص تخریب شده است.

به قول آلپ ارکین، فعال رسانه‌ای استرالیایی-اویغور و مدیر کانال «اویغور بولتین» در شبکه‌های اجتماعی که رویدادهای سین‌کیانگ را پوشش می‌دهد، «اگر در خانه نماز بخوانید به آسانی ممکن است شما را بدون تفهیم اتهام زندانی کنند. عکس‌های بدون روسری مادرم را دیدم، در حالی که قبلاً هرگز او را بیرون از خانه بدون روسری ندیده بودم. او خانه‌دار است و به ندرت بیرون می‌رود. حالا اجازه ندارد که این یک تکه پارچه روی سرش بگذارد.»

آزار و اذیت مذهبی در دیگر نقاط چین هم افزایش یافته است. مسیحیان نیز هدف قرار گرفته‌اند، کلیساها را بسته‌اند و کشیش‌ها را به شدت زیر نظر گرفته‌ و بعضی از آنها را بازداشت کرده‌اند. قرار است که دولت ترجمه‌ی جدیدی از کتاب مقدس را همراه با شرح و تفسیر منتشر کند تا خوانندگان «متن را درست بفهمند.»

«قوای متخاصم خارجی و نیروهای تروریستی و افراط‌گرای مذهبی و جدایی‌طلب که برای تحریف تاریخ و مخدوش کردن واقعیت‌ها با یکدیگر همدست شده‌اند با روح زمانه ناسازگارند و تاریخ و مردم آنها را کنار خواهند زد.» ص ۱۷

در مارس ۲۰۱۹، رسانه‌ی دولتی چین، پیپِلز دِیلی، در پاسخ به انتقاد جهانی از برنامه‌ی به اصطلاح بازآموزی، مجموعه ویدیوهایی را با عنوان «روی آوردن به زندگی جدید» منتشر کرد. این شش ویدیوی حرفه‌ای غلط‌انداز مردان و زنان اویغور جوانی را نشان می‌دهد که در اردوگاه‌های بازآموزی موسوم به «مدرسه» اصلاح شده‌اند و از افراط‌گرایی دست برداشته‌اند.

در یکی از این ویدیوها هومارگل عبدالستار، مرد جوان ۲۰ ساله، می‌گوید «وقتی بزرگ می‌شدم کله‌ام پر از افکار افراطی بود. قوانین امنیت سایبری را نقض کردم و ویدیوهای افراط‌گرایان را تماشا کردم.» عقیده ارسلان، زن جوان ۲۸ ساله، می‌گوید در شبکه‌های اجتماعی «مطالب فراوانی درباره‌ی افراط‌گرایی مذهبی» وجود داشت و او «مثل گوسفند» از آنها پیروی کرد. وی می‌افزاید «در مدرسه ]اردوگاه بازآموزی[ از نو به دنیا آمدم.»

این ویدیوها نشان می‌دهد که اویغورهای جوان در این مراکز با دوستانشان سرگرم شوخی کردن و خندیدن هستند و مهارت‌های جدیدی یاد می‌گیرند و بعد از پایان بازآموزی در مراکز خرید از خود عکس می‌گیرند و فرهنگ ایغور را ارج می‌نهند. زوپیه عبدالرشید، زن جوان ۲۶ ساله، در راهروی یکی از این مراکز بازآموزی می‌گوید «چیزی نمانده بود که آتش‌سوزی راه بیندازم و مردم را بکشم. آهسته آهسته خودم را از آن دنیا بیرون کشیدم.»

اویغورهای خارج از چین این ویدیوها را محصول دستگاه تبلیغاتی چین می‌دانند. عبدولی ایوب، شاعر اویغور که در سال ۲۰۱۳ نُه ماه در یکی از این بازداشتگاه‌ها زندانی بود و شکنجه و به بیگاری واداشته شد، می‌گوید، «دولت به مردم می‌گوید که این نوعی آموزش است. آنها می‌گویند اویغورها مبتلا به نوعی بیماری روانیِ مُسری هستند و می‌خواهند این بیماری را درمان کنند. آنها با اویغورها مثل بیمار رفتار می‌کنند.»

«ادیان باید برای رشد و بقای خود با محیط اجتماعی تطابق یابند. تاریخ ادیان در چین نشان می‌دهد که تنها راه جاافتادن ادیان در چین این است که خود را با جامعه‌ی چین تطابق دهند.» ص ۱۴

رسانه‌های دولتی چین می‌گویند هدف از برنامه‌ی گسترده‌ی «بازآموزی» در سین‌کیانگ همگون کردن اویغورها با سنت چین است. از این امر برای توجیه زندانی کردن حدود ۱.۵ میلیون اویغور استفاده کرده‌اند.

به نظر اندک اویغورهایی که موفق به فرار از کشور شده‌اند، اوضاع در این اردوگاه‌ها بیشتر به زندان شبیه است تا «مراکز آموزش حرفه‌ای» نمایش داده شده در ویدیوهای «پیپلز دیلی».

گلبهار جلیلووا، یکی از زندانیان سابق این اردوگاه‌ها، می‌گوید نگهبانان تمام وقت آنها را زیر نظر داشتند. «اگر می‌فهمیدند که داریم به زبان اویغور صحبت می‌کنیم، ما را مجازات می‌کردند.» به زندانیان دستور می‌دادند که به زبان چینی حرف بزنند و از حزب کمونیست چین تشکر کنند که به آنها لباس، غذا و سرپناه داده است.

طرحی که توصیف گلبهار جلیلووا از اوضاع داخل بازداشتگاه زنان اویغور در ارومچی را بازآفرینی می‌کند. نقاشی: سوفیا ووزنایا

«ما باید سبک‌های زندگی غیرمذهبی، مدرن و متمدن را تشویق و ترویج کنیم و آداب و رسوم عقب‌مانده و منسوخ را کنار بگذاریم.» ص ۱۵

سرکوب اویغورها از سال ۲۰۱۳ تشدید شده است. این امر مصادف بود با ظهور شبکه‌های اجتماعی در چین که اویغورها را در اینترنت در معرض نفوذ اسلام‌گرایان دنیا قرار داد.

دولت چین می‌گوید هدفش ایجاد جامعه‌ای متمدن‌تر در سین‌کیانگ است. این امر بخشی از هدف گسترده‌تر ادغام زورکی اویغورها در ناسیونالیسم چینی هان‌مدار است. به همین علت در سراسر این منطقه اویغورها مجبورند که لباس‌های سنتی هان‌ها را بپوشند و آوازهای کمونیستی بخوانند.

در ماه اوت امسال آدریان زِنز، پژوهشگر متخصص در امور سین‌کیانگ، در مقاله‌ای در روزنامه‌ی نیویورک تایمز نوشت که «برنامه‌ی بازآموزی فعلیِ حزب کمونیست نسخه‌ی روزآمد انقلاب فرهنگی است. هدف این کارزار دستیابی به سلطه‌ی ایدئولوژیک از طریق نابود کردن دیگر نظام‌های ایدئولوژیک و اعتقادی است.»

«رشد و شکوفایی فرهنگ‌های قومی سین‌کیانگ مستلزم آن است که پا به پای زمان پیش بروند، گشوده و شمول‌گرا باشند، و با دیگر فرهنگ‌های قومی چین تعامل کنند و در هم بیامیزند.» ص ۱۳

دولت چین از دهه‌ها قبل یکپارچگی قومی را در سین‌کیانگ ترویج کرده است. در سال ۱۹۹۹، دولت چین برنامه‌ی «جهش بزرگ به طرف غرب» را شروع کرد ــ‌ برنامه‌ی اقتصادی بلندپروازانه‌ای برای تشویق مهاجرت چینی‌های هان‌تبار به سین‌کیانگ. هدف از این برنامه افزایش قدرت دولت در سین‌کیانگ از طریق جذب اویغورها در هان‌ها، تغییر ترکیب قومی سین‌کیانگ، و افزایش فعالیت اقتصادی در این منطقه‌ی سرشار از ذخائر معدنی بود.

میسر مجید، فعال اویغور ۲۹ ساله‌ی مقیم استانبول، که نامش را برای حفظ امنیت خانواده‌اش تغییر داده، به خوبی این مهاجرت‌ها را به یاد می‌آورد.

«چینی‌های هان‌تبار زیادی برای شغل‌یابی به ترکستان شرقی ]سین‌کیانگ[ آمدند. آنها به راحتی کار پیدا کردند.» او به یاد می‌آورد که در آن زمان کار پیدا کردن برای اعضای خانواده‌اش چقدر سخت بود چون کارفرماها آنها را استخدام نمی‌کردند. «همیشه می‌گفتند ما به چینی‌های هان‌تبار احتیاج داریم، اویغورها را نمی‌خواهیم.»

در پاییز ۲۰۱۸ دولت اعلام کرد که ۱.۱ میلیون نفر از کارمندان دولتی محلیِ هان‌تبار را استخدام کرده تا بر رفتار اویغورها در داخل خانه‌هایشان هم نظارت کنند. این برنامه را «جفت شدن و تشکیل خانواده دادن» نامیده‌اند.

برادر مسیر مجید چاره‌ای نداشت جز این که به پلیس اویغور بپیوندد زیرا کارفرماها به او گفتند به درد هیچ کار دیگری نمی‌خورد. داستان او را در این انیمیشن ویدیویی ببینید.

در روزهای پس از انتشار این گزارش دولتی، رسانه‌های چینی بی‌درنگ به تحسین و تمجید آن پرداختند و گفتند که این گزارش مسیر ایدئولوژیک درست سین‌کیانگ را مشخص کرده است. تیتر خبرگزاری دولتی شین‌هوا این بود: «به دنیا کمک کنید تا با سین‌کیانگ بیشتر آشنا شود.»

انتشار این گزارش دولتی واکنشی بود به فشارهای فزاینده‌ی دولت‌های دنیا در محکومیت برخورد چین با اویغورها.

برگردان: عرفان ثابتی

الیزابت کاکِرِل فیلم‌ساز و روزنامه‌نگار است. آن‌چه خواندید برگردان این نوشته‌ی او با عنوان اصلی زیر است:

Isobel Cockerell, ‘Decoding China’s claims about Uighur identity’, Coda Story, 2 August 2019.