ﯿ ﻼد ﺑﺎب � د � � ﻦ ﺳﺎ ﻟ � �� �� ء دو �� ﯾﺎد ۱۸۱۹-۲۰۱۹ ﺶ � ﻮ � � ﻦ �� ﺪون و �� بابو جا مع هء با ب ی ایران یادنامهء دو یس تم ی ن سا لگ رد م ی لاد باب ۱۸۱۹-۲۰۱۹ به ک و ش ش فریدون و هم ن
باب و جامعۀ بابی ایران یادنامۀ دویستمین سالگرد میلاد باب ۱۸۱۹-۲۰۱۹
۸ مجموعۀ دین و اجتماع در ایران زیر نظر فریدون وهمن های زیر منتشر شده است: از این مجموعه کتاب – یکصد و شصت سال مبارزه با آیین بهائی. ۱ فریدون وهمن – بهائیان ایران. ۲ جمعی از نویسندگان – رستاخیز پنهان. ۳ تورج امینی – مدارس فراموش شده. ۴ سُلی شاهور .۱ . – اسناد بهائیان ایران ج ۵ تورج امینی .۲ . – اسناد بهائیان ایران ج ۶ تورج امینی – از طهران تا عکّا، بابیان و بهائیان در اسناد دولتی قاجار. ۷ عباس امانت – فریدون وهمن.
ب ابو ج ا مع هء ب ا ب ی ایران دنامهء دو ی ـس تم ی ن سا لگ رد م ی لاد بابیا ۱۸۱۹-۲۰۱۹ به ک و ش ش فریدون و هم ن بابوجا مع هءبا ب ی ایران یادنامهءدو یس تم ی نسا لگ رد م ی لاد باب ۱۸۱۹-۲۰۱۹ به ک و ش ش و هم ن ف رید
باب و جامعۀ بابی ایران یادنامۀ دویستمین سالگر میلاد باب ۱۸۱۹-۲۰۱۹ به کوشش: فریدون وهمن ۲۰۱۹ چاپ اول نشر باران، سوئد تمام حقوق مبرای مؤلّف و نشر باران محفوظ است © Oneworld UK زمان توسط این کتاب هم به زبان انگلیسی منتشر شده است. Box 4048, 163 04 SPÅNGA, SWEDEN info@baran.se www.baran.se Tel: +46-(0)8-88 54 7 ISBN 978-91-85463-91-6 © Baran & the editor
نویسندگان اشراقی، آرمین - دانشگاه گوته، فرانکفورت آلمان امانت، عباس – دانشگاه ییل، امریکا ذبیحی مقدّم، سیامک - پژوهندۀ مستقل سعیدی، نادر – دانشگاه لُس آنجلس، کالیفرنیا مقامی، امید – دانشگاه بینگمتون، نیویورک قائم کویین، شعله – دانشگاه مِرسد، کالیفرنیا لاوسن، تاد – دانشگاه تورنتو، کانادا مؤمن، موژان – پژوهندۀ مستقل، انگلستان وهمن، فریدون – دانشگاه کپنهاگ، دانمارک مترجمان رحمانی، حوریوش وصلی، عارف
فهرست ۱۱ پیشگفتار فصل اوّل. باب، خورشیدی در شبی بی سحر. 19 فریدون وهمن بینی باب: باز سازی دین و جامعه. فصل دوّم. جهان 91 نادر سعیدی فصل سوّم. ساختار جامعۀ بابی. ملّایان، بازرگانان، وران و دیگران. پیشه 119 عباس امانت فصل چهارم. تفسیر به منزلۀ وحی، تفاسیر قرآنی باب. 179 Todd Lowson تاد لاوسن فصل پنجم. باب و مَهدی موعود. مهار خشونت گرایی هزاره گرایان. 221 موژان مؤمن .۱۸۴۸-۱۸۵۰ فصل ششم. رویارویی دولت قاجار با بابیان 253 سیامک ذبیحی مقدّم فصل هفتم. طاهره قرّة العین: براندازندۀ حجاب. 329 عباس امانت
فصل هشتم. از آیین بابی به دیانت بهائی. 387 آرمین اشراقی هایی فصل نهم. دست پروردگار بسته نیست.یادداشت بر دو مضمون اصلی در آثار منثور طاهره قرّة العین. 415 امید قائم مقامی فصل دهم. یک سال در میان ایرانیان، بابیان و بهائیان در کتاب ادوارد ج. براون. 433 Sholeh Quinn شعله کویین 463 نویسندگان 469 فهرست اعلام با سپاسگزاری از پژوهندگانی که با مقالات خود به غنای این مجموعه افزودند. از Sholeh و همسرش شعله کویین Stephen Lambde استیفن لمبدن که در تمام مراحل تدوین این کتاب مرا یاری دادند و از Quinn حوریوش رحمانی و عارف وصلی که هر یک فصلی از این کتاب را به فارسی ترجمه نمودند. تنظیم فهرست اعلام کتاب مرهون های ارزشمند عارف وصلی است. کمک
کمتر کسی است که مجذوب روح لطیف میرزا علی محمّد بار و پر رنج او، پاکی رفتار و [باب] نشود. زندگانی اندوه جوانی تقدّس آمیز او، شجاعت و بردباری او در رویارویی با حوادث ناگوار، از خود گذشتگی و روح فداکار او، آمال و افکار ش برای ایجاد تحوّلی به سوی بهبود و پیشرفت ...، و انگیز او همه و همه عواملی است که بالاتر از همه مرگ غم کند. روح و توجّه و علاقۀ ما را به پیامبر جوان شیراز جلب می ای که در دوران حیاتش موجب آن همه جانبازی [از جاذبه سوی پیروانش] شد هنوز در شور و هیجان است. E. G. Browne, “The Bábís of Persia,” Journal of the Royal Asiatic Society (1889), 933. به دلایل گوناگون دیانت باب شایستۀ توجّه و مطالعه است. سوای آن که چه سرنوشتی در انتظار این آیین باشد، دیانتی است از تار و پود دیگر ادیان جهانی و بر این مبنا خواهان شناسایی عمومی و احترام کامل، نه فقط در زادگاهش ایران است -- که در آنجا با خون غسل تعمید یافت و حتّی حیرت ها را برانگیخت - بلکه خواستار و ناباوری عاملین سرکوب چنین قبول و شناسایی در سراسر جهان است. ادّعایی است به واقع سترگ، امّا وقتی نه مرگ، و نه آتش و شمشیر، قادر ترین نباشند شور ایمان پیروان این دین را خاموش سازند کم تواند از آن بگذرد حقّ بودن و گفتگو چیزی که این آیین نمی [با دیگران] است. E. G. Browne, “Bábíism,” Religious Systems of the World (2nd ed. 1892), 333.
شیراز پر غوغا شود، شکّر لبی پیدا شود ترسم کز آشوب لبش بر هم زند بغداد را سعدی
پیشگفتار محمّد شیرازی این مجموعه به مناسبت دویستمین سالگرد میلاد سیّد علی - شهادت با تیرباران، ۱۸۱۹ اکتبر ۱۹ گردد (تولّد شیراز ملقّب به باب منتشر می م.). باب در سنّ بیست و پنج سالگی به رسالت برخاست ۱۸۵۰ ژوییه ۹ تبریز ﮬ.ق) و با آوردن آیینی جدید، با صراحت و شجاعت آغاز ۱۲۶۰/. م ۱۸۴۴( عصری نو و نظم نوین دینی را اعلام کرد. ترین رخدادها در تاریخ ّ توان یکی از مهم قیام باب را به پیامبری می معاصر ایران، و در تاریخ نواندیشی دینی در جهان اسلام دانست. در تاریخ کرد، ایران از آن نظر که این کشور بار دیگر دیانتی جدید به جهان عرضه می و در تاریخ اسلام از آن دیدگاه که باب در طول عمر کوتاه رسالت خود که بیش از شش سال نبود به طور هدفمند و آ گاهانه با نگاشتن صدها رساله، های ها و باورهای اسلامی تفاوت شالودۀ دیانتی مستقل را ریخت که با سنّت های فکری گوناگونی مثل عمده داشت. جهان اسلام شاهد ظهور نحله های حروفیّه، نقطویّه یا اسمعیلیّه و تصوّف بوده که راه دیگری جز سنّت ای اسلامی دستاویز علمای شرع گزیدند. امّا اینان جملگی به صورت فرقه زیر چتر اسلام و قرآن باقی ماندند. تنها باب بود که آ گاهانه و با تفکّری انقلابی اعلام نمود صاحب دیانتی مستقل جدا از اسلام با احکامی جدید باشد. برای این عصر می [کَور بر ˝ کور در ترقّی است ˝ اساس تفکّر فلسفی باب این پیام او بود که وزن و به معنای دور و دوران.] به عبارت دیگر، در جهانی که روز به روز در آفرین حال پیشرفت است باید از سننی که به اعتبار دین تقدّس یافته و مشکل چنین آیین خود را سو شد. باب هم برید و با تحوّلات جهان امروز هم اند شده خواند که خداوند در این روز قیامت، با دینی جدید و تعالیمی ˝ خلقتی بدیع ˝ ای که در ترقّی است موافق این دوران بر عالمیان عرضه نموده و باید زمانه
باب و جامعۀ بابی ایران 12 به کمال و شکوفائی خود برساند. ها در آیین جدید از جامعۀ شیعی ایران و از میان مردمی برخاست که قرن انتظار ظهور موعود اسلام یا قائم، برای بسط عدل و داد و گسترش اسلام بودند. در قرن نوزدهم جامعۀ مسلمان ایران، به مانند بیشتر جوامع اسلامی های صنعتی در مشرق زمین، با بحران رویارویی با مظاهر تمدّن و نوآوری های عقیدتی و تقابل و چنین دستخوش تشنّج غرب روبرو بود. این جامعه هم های گوناگون اسلام، مثل اختلاف بین سنّی و شیعی، بین شاخه درگیری های گاه خونین بین دستجات حیدری-نعمتی اصولیون و اخباریون و درگیری دانست که ˝ شیخیّه ˝ ها را باید یکی از جدیدترین آن نحله 1 و امثال آن بود. ) و جانشین او سیّد کاظم ۱۷۵۲-۱۸۲۵( گذار آن شیخ احمد احسائی بنیان ) با افکاری نو و جسورانه آن را رهبری کردند و به ۱۷۹۳-۱۸۴۴( رشتی صورت پایگاهی برای نواندیشان دینی آن زمان درآوردند. بسیاری در ایران گاه و عتبات از طبقات گوناگون جامعه به این فرقه پیوستند ولی شیخیّه هیچ 2 خود را از مذهب شیعه جدا ندانست. بایست با زبان و مفاهیمی آشنا با باورهای توده در چنین محیطی باب می مردم با ایشان گفتگو کند. از همین رو عجبی نیست اگر برخی از آثار او های دینی شیعی و یا شیخیّه باشد و یا آثار رمزآلود حروفیّه متأثّر از افکار نحله یا نقطویّه را به یاد آورد. تأثیر باورهای دینی ایران پیش از اسلام را نیز توان در آثار او دید. می ها باید آثار باب و دیانت بابی را دارای استقلال کامل رغم همۀ این علی سال ۱۷۰ هایی دانست که هنوز پس از گذشت بیش از و مشحون از نوآوری ترین ادّعای باب مبنی بر قائمیت و مقام ّ انگیزد. مهم حیرت بسیاری را بر می خویش به عنوان ظهور مَهدی بود که اساس اعتقادات دیانت پیشین را در این طول ها به کشید. با چنین ادّعایی باب انتظاری که قرن زمینه به چالش می سر آورد و به مردم ایران پیام داد تا به خود آیند و در انتظار انجامیده بود به نباشند تا کسی از غیب برون آید و برای مشکلات روز افزون جامعۀ ایشان اللّه ها پیروان شاه نعمت م.) و نعمتی ۱۴۶۲ ها پیرو قطب الدین حیدر تونی (وفات حیدری 1 م.) بودند و سابقۀ دشمنی بین این دو گروه به ۱۴۳۰ ولی از عرفا و شعرای کرمان (وفات گردد. دوران صفویه باز می بسیاری از نخستین پیروان باب از فرقۀ شیخیّه بودند. دربارۀ ارتباط باب با فرقۀ شیخیّه 2 ن.ک. به فصل اوّل. در مورد اعتقادات و افکار شیخیّه ن.ک. به فصل چهارم.
13 پیشگفتار مند نمودن دیانت بود. ای انجام دهد. تعلیم انقلابی دیگر باب زمان معجزه یعنی بر خلاف دیگر ادیان که مشروعیّت و قوانین خود را تا ابد پایدار و تغییر ناپذیر شمارده و پایانی برای دورۀ خود قائل نیستند باب اعتبار دیانت را محدود به زمان نمود و اعلام داشت که در آینده نیز ادیان دیگری به مقتضای زمان ظهور خواهد کرد. وی مقام انسان را (بدون آن که بین زن و مرد تفاوتی ها برکشید و همگان را دارای خرد و فهم و عقل دانست قائل باشد) به آسمان توانند مفاهیم دینی را درک کنند. لذا در آیین خود طبقه روحانی مثل که می ها را، که بزرگترین مانع پیشرفت و مجتهدین و ملّایان و کشیشان و خاخام کلّی حذف کرد و بالای منبر رفتن و نماز جماعت برگزار دانست، به ترقّی می نمودن – یعنی عبادتی که در آن امام جمعه بر بقیه برتری داشته باشد – منع نمود. باب مقام زنان را ترقّی داد،و بر خلاف علمای اسلام که در آن زمان با علوم و صنایع جدید و هر پدیدۀ نو مخالف بودند، وی آموختن صنایع، ایجاد مدارس و ارتباط مردمان با یکدیگر از طریق ایجاد پست که تا آن زمان باب برای نگارش 3 مخصوص دربار و چاپارهای دولتی بود توصیه نمود. ترین کتاب دینی خود یعنی کتاب بیان، و بسیاری رسالات دیگر، زبان ّ مهم باب جهاد 4 فارسی برگزید و به این ترتیب این زبان را تقدّس مذهبی بخشید. زدایی از دین قرار را عملاً ممنوع ساخت و یکی از اهداف خود را خشونت داد و تا آنجا پیش رفت که در کتاب احکامش حتّی موجب حزن دیگران 5 شدن را گناهی بزرگ دانست. باید توجّه داشت که باب و سپس بهاءاللّه این تحوّلات را در شکل و ها را دارای منشائی الهی و آسمانی قالب دیانت و معنویّات ارائه دادند و آن و ارادۀ خداوند برای این زمان دانستند، زیرا تحقّق کامل چنین تحوّلاتی پذیر خواهد بود. وری از نیرویی روحانی و معنوی به سختی امکان بدون بهره های دست و پاگیری که در این انقلاب دینی و اجتماعی شرعیّات و سنّت بینی جهان ˝ های آیین بابی بنگرید به فصل دوّم این کتاب برای برخی دیگر از نوآوری 3 .˝ باب یکی از اهداف رهبران انقلاب اسلامی جایگزینی زبان مردم ایران از فارسی به عربی به 4 اللّه)، نور ملکوت بود. ن.ک. مطهّری، مرتضی (آیت ˝ وحدت میان مسلمین جهان ˝ هدف .۱۶۰ ، انتشارات پایگاه علوم و معارف اسلامی قم، بدون تاریخ، ص ۴ . قرآن، ج باب و مهدی ˝ و فصل پنجم ˝. باب خورشیدی در شبی بی سحر ˝ ، بنگرید به فصل اوّل 5 ˝. موعود: مهار خشونت هزاره گرایان
باب و جامعۀ بابی ایران 14 های شرعی دارد حذف شده و شخص را تمام مدّت در محاصرۀ بکن و نکن در عوض راستی و پاکی و اخلاق و آراستگی ظاهر و باطن مورد تأ کید قرار گرفته است. مورّخین دورۀ قاجاریه اعم از ایرانیان یا اروپائیان با شگرفی و حیرت از سرعت گسترش دین بابی در ایرانِ آن زمان و آمادگی هزاران تن برای از سوی دیگر این نهضت 6 گویند. جانبازی در راه آمال و افکار باب سخن می از نخستین روزهای تولّد خود با مخالفت دولت قاجار و جامعۀ روحانیّت که زودی دستگیر دید روبرو گشت. باب به منافع و مشروعیّت خود را در خطر می و در آذربایجان زندانی شد، پیروانش مورد آزار و کشتار قرار گرفتند و دیدۀ ایرانی ای فتوای قتل او صادر گردید. پیامبر رنج سرانجام پس از محاکمه به فرمان میرزا ۱۸۵۰ ژوئیه ۹ حاضر به توبه از ادّعای خود نشد و سرانجام روز 7 تقی خان امیر کبیر در تبریز تیرباران گشت. نکتۀ جالب اینجاست که علمای اسلام از سویی بر آتش اشتیاق مؤمنان دمند و شیعیان در روز تولّد او، پانزدهم شعبان، برای ظهور قائم موعود می بازد، و دارند که مراسم نوروز در مقابل آن رنگ می جشن و سروری بر پا می سازند و آن از سوی دیگر هر حرکتی که دالّ بر ظهور باشد در نطفه خفه می شمارند. سرکوب بابیان و بهائیان نشان روشنی را مساوی با کفر و الحاد می از این روش است. حال آن که تمامی بابیان اوّلیه، که بیشتر از طبقۀ طلّاب و علماء و تجّار بودند، گرویدن به آیین باب را دستیابی به کمال اسلامیّت خود دانستند و تحمّل شکنجه و زندان و سرانجام نثار جان در راه ایمان خود می را مساوی با جانفشانی شهیدان اسلام مخصوصاً شهدای کربلا تلقّی کردند. امروزه نیز چنین است. می دیانت بابی در زادگاه خود داریوش همایون از روشنفکران معاصر بزرگترین کامیابی بلندپایگان داند که بر ضدّ بابیان و مذهبی شیعه را تا پیروزی در انقلاب در پیکاری می برای بحثی در این زمینه و این که چگونه با نبودن وسایل ارتباط جمعی ادّعای باب با 6 ˝. ساختار جامعۀ بابی ˝ چنین اقبال وسیعی روبرو شد ن.ک. به فصل سوّم برای شرح محاکمه و تیرباران باب ن.ک. به فصل اوّل. 7
15 پیشگفتار حاصل این پیکار بیگانه ساختن مردم ایران با 8 سپس بهائیان راه انداختند. توانست بسیاری از مشکلاتی که امروزه در نهضت بومی و اصیلی بود که می رسد بر طرف سازد و ایران را به پایگاه رفیعی که ناشدنی به نظر می ّ ایران حل شایستۀ آن است برساند. ناپذیر موجب شد دین جدیدی که در وسعت و نیرو در این مبارزات وقفه سابقه بود، و های مردم در سراسر تاریخ اسلامی ایران تقریباً بی جذب توده شمول آیینی که پا از مرزهای ایران بیرون گذارد و به صورت دیانتی جهان گسترش یافت، حتّی از سوی دگراندیشان و روشنفکران ایران نیز نادیده گرفته شود. نویسندگانی که در نگارش تاریخ قاجاریه ناچار به گفتگو دربارۀ آن بودند یا به اشارتی از آن گذشتند و یا به تکرار روایات ردّیه نویسان بسنده کردند. آن را ساختۀ دست خارجی دانستند و نخوانده و ندانسته تعالیم آن را به صدها تهمت و افترا آلودند. چهل سال پس از استیلای جمهوری اسلامی بر ایران امروزه وضع به طور محسوسی دگرگون گشته و دیدگاه مردم ایران، و خاصّه اندیشمندان ایرانی کننده شده است. اگرچه باید نسبت به آیین بهائی دستخوش تحوّلی دلگرم پذیرفت برای این تحوّل جامعۀ بهائی بهای گرانی پرداخت. حکومت اسلامی در آغاز انقلاب، پس از اعدام بیش از دویست تن از بهائیان، تشکیلات بهائی را رسماً غیر قانونی اعلام کرد، دست به اخراج ها وسیع بهائیان از ادارات دولتی زد، صدها دانشجوی بهائی را از دانشگاه های گوناگون گرفت، اخراج نمود، جلوی کسب و کار بهائیان را به بهانه ور های تاریخی که برخی مانند خانۀ باب برای بهائیان از تقدّس بهره مکان های ایشان را ویران ساخت و به هر اقدام ممکن برای رنج بود و نیز گورستان ها جملگی به هدف آن بودکه جامعۀ بهائی و آزار بهائیان دست زد. این ستم ایران را به گروهی درمانده که یادآور جوامع زردشتی و یهودی عهد قاجار بود تبدیل نماید. هزاران خانوادۀ بهائی مجبور به ترک وطن شدند و آنان که های کوتاه و بلند گردیدند. ظاهراً ماندند دچار توقیف و محکومیّت به حبس های نانوشته جمهوری اسلامی آنست که در هر زمان باید یکی از سیاست های ایران در بند باشند و با هر تعداد آزادی، قریب یکصد بهائی در زندان چاپ لندن ۵۷۹ روزنامه نیمروز، شماره ˝ بادۀ ناخورده در رگ تاک ˝. همایون، داریوش 8 .۱۳۷۸ اسفند ۲۷
باب و جامعۀ بابی ایران 16 کسان دیگری دستگیر و زندانی گردند تا این رقم کاهش نیابد. تر ساخت. برای جبران ها جامعۀ بهائی را منسجم امّا این سرکوب محرومیّت جوانان بهائی از تحصیلات عالی، استادان بهائی دست به تشکیل ها با سربلندی خود را بهائی موسّسۀ تحصیلات عالی زدند، بهائیان در دادگاه خواندند و حاضر به تقیّه و رهائی از اعدام یا زندان نشدند. مظلومیت پیشه ها ساختند ولی مظلومیتی دلیرانه و پر جسارت در ابراز عقاید خود. این ظلم ورزی. همۀ این را با محبّت و عشق پاسخ دادند و نه با مقابله به مثل و کینه عوامل توجّه گروه بزرگی از ایرانیان که دوست یا فامیل بهائی داشتند به خود المللی و جلب کرد. پایمال شدن حقوق انسانی ایشان، در مجامع بین دردی بسیاری را در جهان غرب های خارجی مطرح شد و هم رسانه ها برانگیخت. در خارج از ایران فعّالان حقوق بشر ایرانی در جراید و تلویزیون المللی با شجاعت فراوان به دفاع از حقوق بهائیان برخاستند، و مجامع بین دو فیلمساز ایرانی رضا علّامه زاده و محسن مخملباف دو فیلم مستند دربارۀ بهائیان ساختند که موجب آ گاهی طیف وسیعی از ایرانیان در مورد حقایق های ایرانی این آیین شد. پرداختن به مسائل مربوط به آیین بهائی برای رسانه در خارج از ایران امری عادّی گردید و بسیاری از ایرانیان با شرکت در ها های بیشتری از این آیین در آمدند. همۀ این جلسات بهائی در پی آ گاهی عواملی شد تا ابرهای تیرۀ دوگانگی و سوءظنّی که سالیان دراز بر نام بهائی سایه افکنده بود پراکنده شود و حقایق این آیین بر ایرانیان علاقمند روشن های بیشتری که شاید در راه باشد خواه نا خواه این روند را گردد. سرکوب میهنان بهائی ادامه خواهد داد و بر پشتیبانی آشکار و موثّر مردم ایران از هم خود خواهد افزود. بهائیان ممکن است در ایران آینده نیز کماکان به صورت اقلیّتی باقی بمانند ولی ادامۀ این روند افکار و تعالیم بهائی را به عمق جامعۀ ایران برده و چون نیروی اجتماعی پویایی در تحوّل کشور به سوی پیشرفت نقش مؤثری چنین نشان داد که سرزمین ایران پویایی خود ادا خواهد کرد. این نهضت هم تواند را در ایجاد تحوّلات عمیق دینی و اجتماعی از دست نداده و هنوز می ها مردم جهان را به خود جلب کند، منادی افکار والایی باشد که میلیون چنان که گسترش وسیع آیین بهائی در سطح جهانی نشان آنست. شاید مناسب باشد که این سخن را با نقل قولی از ادوارد براون به پایان
17 پیشگفتار ها و شهادت بابیان را به طور آوریم که او نیز بیش از یک قرن پیش سرکوب در مورد تأثیر و نفوذی که آیین ˝ : دید ضمنی عاملی در بیداری ایرانیان می چنین گویم. هم بابی در آینده [در ایران] عامل آن خواهد بود چیزی نمی زنم. دربارۀ حیات جدیدی که شاید در کالبد مردۀ مردمان بدمد حرفی نمی سوای آن که این آیین موفّق شود یا با شکست روبرو گردد، فداکاری شهدای ای است جاودانی که هرگز نابود شدنی بابی که مرگ را پذیرا گشتند خاطره 9˝. نیست فریدون وهمن ۲۰۱۹ کپنهاگ دانمارک، اکتبر 9 E. G. Browne, “Bábíism,” Religious Systems of the World (2nd ed. 1892), p. 353.
فصل اوّل باب، خورشیدی در شبی بی سحر فریدون وهمن : این فصل سرگذشت پیامبری از سرزمین ایران و خاک شیراز خلاصه وار جان خود را نثار روشنگرایی است که به رسالتی بزرگ برخاست و مسیح اندیشی شرعی از گردن مردم ایران دینی و برداشتن زنجیرهای اوهام و خشک نمود. * در میان غوغا و ازدحام جمعیّتی ۱۸۵۰ ژوییه سال ۹ /۱۲۶۶ شعبان ۲۸ روز ی سربازخانۀ تبریز گرد آمده بودند، سیّد علی محمّد شیرازی ها که بر روی بام ساله را که مدّعی مقام قائمیّت و آوردن آیین [باب] جوانی سی و یک جدیدی بود به فتوای علماء و دستور امیر کبیر به جوخۀ اعدام سپردند. کینۀ که به بستگانش بسپارند در دشمنانش به او چنان بود که جسد را به جای آن کنار خندقی در حاشیۀ شهر انداختند تا طعمۀ حیوانات شود. این ظاهراً نخستین اجرای حکم اعدام با تیرباران در ایران بود. پیامبر شیراز را زمانی به چوبۀ دار سپردند که آیین نوپای او شور و هیجان فراوانی در سراسر ایران برپا کرده بود. تیرباران باب سرآغاز حوادثی گشت که تاریخ نشان داد به همان اندازه شگفت، خونبار و بیرحم بود. هر چه زندگانی و ادّعای باب در میان مردم ایران ولوله و هیاهو بر پا کرد، و هر چه مرگ او برای خانواده و پیروانش اندهبار و سهمگین بود، تولّد او ای آرام در شیراز، در بالاخانۀ منزل عموی مادرش، میرزا سیّد علی، در محلّه
باب و جامعۀ بابی ایران 20 برای خانواده شادی آفرید. نخستین فرزند پدر و مادر به فاصلۀ چند روز پس از تولّد فوت شده بود و بر طبق عقاید جاری، این بار هنگامی که آثار وضع حمل در مادر ظاهر شد او را به منزل عمویش میرزا سیّد علی انتقال دادند تا ای از دیانت و همین نوزاد بود که با آوردن مفهوم تازه 1 نوزاد باقی بماند فصلی جدید، نه تنها در تاریخ ایران بلکه در تاریخ ادیان جهان گشود، چنانکه بیاید. م. در ۱۸۱۹ اکتبر ۲۰ قمری برابر ۱۲۳۵ سیّد علی محمّد روز اوّل محرّم دنیا آمد. پدر او سیّد محمّد رضا ای معتبر از تجّار خوشنام شیراز به خانواده در بازار شیراز حجرۀ تجارتی داشت. تا آنجا که تبارشناسی باب نشان دهد اجداد پدری او تا شش نسل جملگی از سادات شیراز و برخی از می 2 اند. ایشان از روحانیون بنام بوده مادر باب فاطمه بیگم از خاندان تجّار سرشناس شیراز بود. اجداد پدری ی باب، جملگی از سادات و خاندانی صاحب احترام ها و برادرانش، دائی و ثروت و نعمت بودند. این برادران که اکثراً به آیین بابی و بعداً بهائی در آمدند عبارتند از: حاجی میرزا سیّد محمّد (در ادبیّات بهائی ملقّب به خال علی (خال [دائی] اکبر)، حاجی سیّد علی (خال اعظم) و حاجی میرزا حسن اصغر). از دیگر بستگان مادری باید از میرزا سیّد علی عموی مادر باب یاد کرد که تولّد باب در منزل او رخ داد و بعدها باب با دختر او، خدیجه بیگم ازدواج کرد. اینان جملگی به تجارت با خارج و داخل ایران اشتغال داشتند 3 کردند. و هر کدام در یکی از شهرهای ایران شعبۀ این تجارتخانه را اداره می ۷۰-۷۱ ،۱۹۹۲ ، انتشارات بهائی آلمان، لنگنهاینحضرت نقطۀ اولی فیضی، محمّد علی. 1 .)نقطۀ اولی (از این پس: فیضی، حاندان افنان سدرۀ برای آ گاهی از تبار باب و خاندان او ن.ک.به: فیضی محمّد علی. 2 .۶۴-۷۰ نقطۀ اولی )؛ فیضی، خاندان افنان. (از این پس فیضی، ۱۹۷۱ طهران رحمن، چنین ن.ک. هم Amanat Abbas. Resurrection and Renewal, the Making of the Babi Movement in Iran 1844-1850, Cornell University Press. Ithaca and London 1989, 110. (Hereafter cited as Amanat RR.) از افراد برجستۀ خاندان پدری باب باید از پسر عموی پدر او، حجّةالاسلام حاجی میرزا ) یاد کرد که پس ۱۸1۵-1894/۱۲۳۰-۱۳۱۲( محمّد حسن شیرازی مشهور به میرزای شیرازی از فوت شیخ مرتضی انصاری، مرجع تقلید شیعیان جهان شد. میرزای شیرازی به خاطر ) که منجر به شورشی بزرگ ۱۸۹۱/۱۳۰۹( فتوایش در زمان ناصرالدین شاه مبنی بر تحریم تنباکو و سرانجام لغو امتیاز تنباکو گردید در تاریخ مشهور است. چنین ن.ک.به فصل سوّم: ساختار جامعه بابی. های باب هم در مورد دائی 3
21 باب، خورشیدی در شبی بی سحر خانوادۀ باب در مرغ محلّه سکنی داشت که از محلّات خوب شیراز و محل سکونت تجّار ِمعتبر شهر بود. بافت سنّتی جوامع شهری ایران که ارتباط داد. تنگاتنگ بازار و مسجد اساس آن بود به آن محلّه چهرۀ مذهبی نیز می های های حیدری-نعمتی که در آن زمان بین محلّه عباس امانت به جنگ کند که لوطیان هر محل، برای حفظ برتری خود و شیراز رایج بود اشاره می های پرداختند. تجّار و خانواده حامیانشان، اغلب با دستۀ مخالف به نزاع می جستند و حاضر نبودند شهرت و ها کناره می معتبر معمولاً از این درگیری ثروت خود را با همراهی آشکار با یکی از این دو گروه فدای قماری بستگی ناخواسته سازند. در عوض اهتمام ایشان بر پشتیبانی از یکدیگر و هم 4 رفت. های تجارتی نیز بشمار می استوار صنفی بود که تضمینی برای موفّقیّت 5 سال نداشت از دست داد. ۴۹ باب در خردسالی پدر خود را که بیش از با درگذشت شوهر و بر طبق وصیت او، مادر با طفل خردسال خود به منزل برادرش حاجی سیّد علی (خال اعظم) نقل مکان کرد و از آن پس، سیّد علی 6 محمّد تحت سرپرستی دائی خود قرار گرفت. از ذهن جستجوگر و توجّه فراوان باب به انجام فرایض دینی در دوران ها اشاره خواهیم هایی نقل شده است که در زیر به برخی از آن کودکی داستان کرد. تاریخ دقیق بسیاری از حوادث مهمّ زندگانی او را نیز در دست داریم و عربی، رسالۀ بیان فارسی که خود با دقّت زایدالوصفی در آثاری مثل و غیره آورده الاسماء قیّوم الحرمین (در پاسخ میرزا محیط کرمانی)، بین 4 Amanat RR 111. ها بعد در یکی از رسالات خود با مرگ پدر باید اثر عمیقی بر باب گذارده باشد. سال 5 لحنی اندوهبار از این که چگونه پدر با مرگش مقام ظهور او را در نیافت، از خدا خواهد در مقام ملائک عرش، آیین او را به پدر ابلاغ کند و او را در زمرۀ مؤمنین می اللّهم ربنا انّ ابی قد مات بالحقّ و لم یرنی علی ˝ : شمار آورد. اصل بیان اینست به الکلمةالاکبر الاکبر فالهمه یا مولای امری فی مقعده مع ملائکةالعرش و ثبّته علی الکلمة ˝. الباب محمودا بجودک و اکتب اسمه مع الّذین کانوا فی فسطاس الذکر من حول عهد اعلیٰ، زندگانی حضرت . ن.ک. افنان، ابوالقاسم ۳۹ ، سورۀ الجهاد آیۀالاسماء قیّوم ) عهداعلیٰ (از این پس: افنان، ۳۰ ،۲۰۰۰ اکسفورد Oneworld انتشارات باب، حاجی سیّد علی نه تنها در حقّ باب پدری کرد بلکه نخستین کسی بود که پس از حروف 6 حیّ به باب ایمان آورد. هنگام گرفتاری باب در قلعۀ چهریق به زیارت او شتافت و در بازگشت به شیراز، در طهران اسیر شد و همراه با شش تن بابی دیگر به شهادت رسید. ، مؤسّسۀ مطبوعات امری آلمان ۳. ج تاریخ ظهورالحق ن.ک. فاضل مازندرانی، اسداللّه. ). نقش مهم حاج سیّد علی در سالیان ظهورالحق (از این پس: مازندرانی، ۱۷۶ ،۲۰۰۸ اوّلیّۀ دیانت بابی در صفحات بعد آمده است.
باب و جامعۀ بابی ایران 22 است. اش او را به مکتب سیّد علی محمّد پنج شش ساله بود که روزی دائی های باب که آن زمان کلاسی اللّه از هم شیخ عابد، از دوستانش برد. ملّا فتح خلیفه (مبصر) مکتب بود، روایت کرده، روزی که باب را به مکتب آوردند الجثّه بود که قبای سبز رنگی در بر داشت و طفلی باریک اندام و ضعیف شبکلاهی از ترمه بر سر و دستش به دست خالویش [دائیش] بود. غلامی نیز آمد که بشقابی نقل و قرآنی بر روی آن را در دست ها می از پشت سر آن 7 داشت که آن را حضور معلّم ما گذاشت. دوران تحصیل باب در مکتب به خاطر تحوّلات فکری او، هوش و توانست در آن نیازهای فکری خود را استعداد سرشارش و مکتبی که نمی برآورده ببیند با نارضایتی همراه بود. دائی باب از پیش در مورد حالات غیر اعمال و رفتارش ˝ دار را آگاه نموده بود، که معمول خواهرزادۀ خود مکتب گیر و غرق افکار خود بود، مثل مشابهتی با اطفال دیگر نداشت، همیشه گوشه داد و برخی اوقات ای به بازی و تفریح از خود نشان نمی دیگر اطفال علاقه شیخ عابد، معلّم 8˝... شد داشت که موجب حیرت می مطالبی اظهار می کند که نخستین روز حکایت می 9 مکتب که بعدها به آیین باب ایمان آورد اللّه الرحمن الرحیم را بخواند، و او بدون طبق معمول از او خواستم آیۀ بسم را حفظ 10 لکنت و اشتباه آن را خواند. سپس از او خواستم هوَالفتّاح الکریم کند. در پاسخ ساکت ماند و هنگامی که سبب سکوت را پرسیدم پاسخ داد، آمد. روزی یکی از چندین بار کودک دیر به مکتب 11 دانم. معنی هُوَ را نمی شاگردان را دنبال او فرستادم هنگامی که بازگشت گفت در زاویۀ تالار خواند. روز دیگر که دیر آمد، پرسیدم کجا بودی؟ با اش] نماز می [خانه اللّه پس از پدر متولّی مسجد وکیل شیراز شد و . ملّا فتح ۹ و پاورقی ۳۱ عهداعلیٰ افنان، 7 بعدها به باب گروید و در واقعۀ قلعۀ طبرسی به قتل آمد. همانجا. 8 .۸۱ نقطۀ اولی فیضی، 9 .۲۵ ، آیۀ ۳۴ قرآن سوره 10 اللّه (افنان)، تاریخ امری شیراز، نسخه خطّی، اللّه نقل از: میرزا حبیب به روایت ملّا فتح 11 ) در اینجا نقل تاریخ اللّه، د. (از این پس: میرزا حبیب ۱۰۲۷ محفظۀ ملّی آثار بهائی شماره .Amanat RR 115 از
23 باب، خورشیدی در شبی بی سحر 12 مظلومیّت گفت در خانۀ جدّم بودم. از اهتمام او به نماز و عبادت، حتّی در سنین کودکی، و از این که گاه شد نیز مواردی نقل شده است. حتّی در همهمۀ کلاس غرق افکار خود می از جمله روزی هنگامی که شاگردان کلاس جملگی به دستور معلّم مشغول کرد. یکی از شاگردان تکرار عبارتی بودند باب ساکت بود و همراهی نمی علّت سکوت را پرسید در جواب بیتی از حافظ زمزمه کرد: ترا ز کنگرۀ عرش 13 زنند صفیر / ندانمت که در این دامگه چه افتادست. می دانیم که باب عدم رضایت خود از شیوۀ کهنه و سنّتی به درستی نمی تدریس را، که گاه با خشونت و تنبیه بدنی اطفال همراه بود، به مادر و دائی نویسد، شیخ عابد با ملاحظۀ می نبیل زرندی داشت یا نه. خود ابراز می رود تقاضا اش می العادۀ باب روزی با او به حجرۀ تجارتی دائی حالات خارق کند که وی را از تدریس به طفل معاف دارند. دائی باب با لحنی می گوید آیا به شما نگفتم که بر طبق بار ولی ملایم رو به باب کرده می ملامت با این سخنان بار دیگر 14 اصول مکتب و مانند دیگر شاگردان رفتار کنید؟ خانه بازگشت. امّا روح بزرگ و فراست و بینش غیر عادی او باب به مکتب بیش از آن تحمّل تنگنای مکتب را نیاورد، و سرانجام با موافقت دائی ترک تحصیل نمود. از آن پس باب، که آن زمان ده سال داشت، در تجارتخانۀ 15 کار شد. دائی خود مشغول به میرزا سیّد علی امید این که باب به تحصیلات بیشتری روی آورد را از ، تاشکند بدون تاریخ چاپ الاعداء کشف الغطاء عن حیل گلپایگانی، میرزا ابوالفضل. 12 ، افنان، ۷۹ نقطۀ اولی چنین نقل شده در فیضی، )؛ همالغطاء کشف (از این پس: ۸۳-۸۴ و دیگر مراجع. ۳۵ عهد اعلیٰ ها های بیشتری از این داستان . در تواریخ بابی/بهائی نمونه ۷-۸ تاریخ اللّه، میرزا حبیب 13 چنین ن.ک. : توان یافت. در مورد دوران کودکی باب هم می Lambden, S. ‘An Episode in the Childhood of the Bab,’ in In Iran: Studies in Babi and Baha’i History, ed. Peter Smith, 1-32. (Los Angeles: Kalimat Press, 1986.) 14 Nabil Zarandi, Mulla Muhammad. The Dawn Breakers: Nabil’s Narrative of the Early Days of the Baha’i Revelation, Trams. And ed. By Shoghi Effendi. Wilmette Ill., 1932, 77-78. (Hereafter cited as Nabil Zarandi.) ترجمه و تلخیص اشراق خاوری، الانوار، تلخیص تاریخ نبیل زرندی، مطالع در ترجمۀ فارسی: .۶۲ ،۱۹۹۱ چاپ مرآت دهلی ای بر این مبنی نقل اثر باب جمله الفهرست کتاب که از ۲۰ پاورقی ۳۷ عهد اعلیٰ افنان، 15 شده است.
باب و جامعۀ بابی ایران 24 ) که او را نزد یکی از ۱۸۳۴/۱۲۵۰ ً دست نداد. باب پانزده سال داشت (تقریبا علمای مشهور شیخی شیراز ملّا عبدالخالق یزدی برد تا بر سبک زمان عربی و صرف و نحو و اصول فقه اسلامی بیاموزد. ملّا عبدالخالق یزدی در گفتگو کند: چنین نقل می قزوینی با ملّا عبدالرحیم کردم و مجلس درس داشتم، در شیراز [در مسجد وکیل] امامت می که همین بزرگوار را خالوی ایشان آوردند پیش من، و فرمودند که این وجود به صلاح و تقوی آراسته [است] امّا سواد ندارد. شما قدری متوجّهش باشید. بعد از قبول، او را سپردم به پسر کوچک کرد که شخصی را به من خود. چند روز دیگر پسر آمد شکایت می 16 ای که اصلاً مقدّمات (صرف و نحو) ندیده. باید امثله سپرده بخواند و درس امثله گفتن شأن من نیست. بعد او را فرستادند به بینم عقلم متحیّر بدیله می تجارت. حال نوشتجات عالیه و آیات بی 17 ماند. می ها و خانه عباس امانت با توجّه به سبک تدریس سنّتی و خشک مکتب های دینی آن زمان، دلزدگی و بی رغبتی باب را از تحصیل در مدرسه داند و به مشاهدات یک تاجر انگلیسی که در سال خانه عجیب نمی مکتب کنند آنچه در این مدارس تدریس می ˝ : نماید در شیراز بوده استناد می ۱۸۵۰ زبان فارسی و عربی، قرآن و تفاسیر، قوانین اسلامی، منطق و فلسفه اخلاق است. از تاریخ و جغرافیا و ریاضیّات و علوم امروزی خبری نیست، بلکه ˝ باشد تأ کید بر آموختن زبان عربی است که از احترام فراوان برخوردار می های دستور زبان عربی پیچیده و مشکل است... کتاب ˝ : افزاید می وی سپس ترین مسأله گرامر این زبان نوشته شده که هدف آن، به فراوان در مورد جزئی 18˝. جای آسان ساختن آموزش، دشوار ساختن آنست امثله کتاب مقدّماتی به فارسی-عربی در آموزش دستور زبان عربی است که به قلم سیّد 16 های درسی طلّاب علوم ) نگاشته شده و جزء کتاب ۱۴۱۳/۸۱۶ شریف جرجانی (مرگ به چاپ رسید. به نقل ۱۸۵۲/۱۲۶۸ دینی درآمده. این کتاب نخستین بار در ایران در سال .Amanat RR 117 از .۱ پاورقی ۱۳۸ ظهورالحق مازندرانی، 17 18 Amanat RR 117, quoting: Benning, R. B. M. Journal of Two Years’ Trade in Persia 2 vols. London 1875. I. 282.
25 باب، خورشیدی در شبی بی سحر موضوع سواد سیّد علی محمّد شیرازی و اشتباهات دستوری در برخی از آثار او همواره دستاویز مخالفین آیین بابی بوده است. این گروه سبک گاه دانند سوادی او می غیر معمول برخی از آثار فارسی و عربی باب را گواه کم پذیرند. از آن سو و بر آن اساس ادّعای او را، مبنی بر آوردن آیینی جدید نمی های کوتاه تحصیل او، افکار متعالی و انقلابی باب، و سبک پیروانش سال های فارسی و عربی او را دلیلی بر حقّانیت باب و علم محکم و روان نوشته ای به نام صحیفۀ دانند. در همین زمینه باب در رساله لدّنی و آسمانی او می ها و جملات برخی نویسد این که واژه عدلیّه به پاسخ معترضین برخاسته و می نیست بدان دلیل است که همگان ˝ اهل شبهه ˝ از آثار او بر روش نگارش شود از تحصیل و کسب علوم نیست، بلکه از بدانند آنچه از قلم او جاری می گیرد و به همین جهت قلب او که از انوار الهی روشن است سرچشمه می اللّه (قرآن) قوانین زبان او با قوانین زبان مردم تفاوت دارد چنانکه در کلام 19 نیز چنین است. راند صداقت باب در این که تحصیلاتی نداشته و آنچه بر قلم و زبان می که خطاب به گروهی از تفسیرالهاء الهام الهی است چشمگیر است. در ای از علوم معموله نخوانده و هرگز خورد که حتّی کلمه علماست سوگند می اش نبوده که مطالبش را به حافظه بسپارد، و این کتابی علمی در دسترس اش لطف و کرامت خداوندی است...و اضافه هدیۀ الهی (آیین او) سرچشمه نماید: امروز اگر کسی از من از مسائل علمی بپرسد به خداوند سوگند که می اطّلاعم و خود را به آن مفتخر دانم، و از صرف و نحو نیز بی پاسخش را نمی دانم، زیرا خداوند در روز رستاخیز بر همگان روشن خواهد ساخت که من می 20 مند بودم. تنها از بخشش او بهره بر خلاف عدم رغبت او به علومی که از حرف آغاز و به حرف ختم را، در علوم ˝ امّت عیسی ˝ ، شود باب در آثارش دستاوردهای غربیان می تصریح دارد که خارج از جهان شیعه بیان فارسی تجربی ستوده و در کتاب در همان 21 در کشورهای دیگر علماء و دانشمندانی در هر رشته وجود دارند. . در اینجا نقل از ۱۵۵ ،۸۲ صحیفۀ عدلیّه. نسخه خطّی محفظۀ ملّی آثار بهائی شماره 19 .Amanat RR 117, n.44 ، در اینجا نقل از ۵۵-۵۶ . صفحات ۶۷ تفسیرالهاء محفظۀ ملّی آثار بهائی، شمارۀ 20 .Amanat RR 117. n.45 .۱۳/۶ بیان فارسی 21
aasoo.orgRkJQdWJsaXNoZXIy MTA1OTk2